خوێندنەوەیەكی بابەتیانەو نوێ بۆ ڕەهەندەكانی و جیاوازی زانایانی كۆن و نوێ لە بارەی هەندێك لە بابەتە داهێنراوەكان

بەشی دووەم

پیناسەی "بدعة" لە زمانی عەرەبی و زاراوەی زانایانی شەرعدا:

الحمد لله رب العالمین والصلاە والسلام علی سیدنا محمد وآ‌له أجمعین.

زانایانی زمانی عەرەبی دەفەرموون:" بدعة" چاوگ "مصدر"ی "بَدَعَ" یە،  بەمانای: داهێنانی شتێكە كەلەپێشا وێنەی نەبووبێت، وە ناوی " البدیع" كەیەكیكە لەناوەجوانەكانی خوای پەروەردگار لەو چاوگەوە  وەرگیراوە، خوای تەعالا دەفەرموی: ﴿بَدِيعُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۖ﴾[البقرة:117] ئیمامی قرطبی دەفەرموێ (أی: منشئها وموجدها ومبدعها ومخترعها علی غیر حد ولا مثال. وكل من أنشأ ما لم یسبق إلیه قیل له مبدع.. وسمیت البدعة بدعة ڵان قائلها ابتدعها من غیر فعل أو مقال إمام )(1) مانای: داهێنەری ئاسمانەكان وزەوی بەبی ئەوەی پێشتر وێنەیان هەبووبێت، وەهەر كەسێك شتێك بهینێتە دی بەبێ ئەوەی  پێشتر وینەی هەبووبیت پێی دەوترێت"مُبدِع" وەبۆیەش داهێنراو پێی وتراوە "بِدعة" لەبەر ئەوەی ئەوكەسەی وتویەتی دایهێناوە بەبێ ئەوەی پێشتر وێنەی هەبووبێت، یان پێشەوایەك لەپیشەوایەكانی شەرع فەرموبێتیان.

 خاوەنی كتێبی لسان العرب دەفەرموێ ئیمامی كیسائی فەرمویەتی: بدعة" لە زمانەوانیدا لەشتی چاك وخراپ بەكار دێت، مانای هەر پێنج حوكمە شەرعیەكە (واجب، سنة، حرام، مكروه، مباح) دەیگرێتەوە - بەڵام بەزۆری وشەی "مُبْتَدِع" بۆ زەم بەكار هاتووە.(2)

داهێنراو"بدعة" لە زاراوەی زانایانی شەرعدا:

تێروانینی زانایان جیاوازە  لەبارەی دیاری كردنی مانای"بدعة" لەشەرعدا، وە هەریەك بە شێوەیەك پێناسەیان كردووە هەندیكیان بەفراوانی پێناسەیان كردووە وهەندیكیان مانایەكەیان تەسك كردۆتەوە بەپێی جیاوازیان لەسەر حوكەكانی ودابەش بوونی یان دابەش نەبوونی، بە یارمەتی خودا هەندێك لەو پێناسانە نەقل دەكەین و پاشان شیكاریان بۆ دەكەین:

1-ئیمامی شافیعی ڕەحمەتی خودای لێ بێت (كەیەكێكە لەزانایانی سەلەف لەساڵی"204ك" كۆچی دوایی كردووە) دەفەرموێ: "البدعة بدعتان:محمودة ومذمومة، فما وافق السنة فهو محمود، وما خالفها فهو مذموم" مانای: داهێنراو دوو داهێنراوە سوپاسكراو وزەم كراو، ئەوەی لەگەڵ سوننەتی پێغەمبەر-درودی خودای لەسەربێت- ڕێك بكەوی ئەوە چاك وسوپاس كراوە وئەوەی پێچەوانەی سوننەتی پێغەمبەر-درودی خودای لەسەربیت-  بێت ئەوە زەم كراوە.

وەهەروەها دەفەرموێ: "المحدثات ضربان: ما أحدث یخالف كتابا أو سنة أو أثرا أو إجماعا فهذه بدعة الضلال . وما أحدث من الخیر لا یخالف شیئا من ذلك فهذه محدثة غیر مذمومة"(3).مانای:داهێنراوەكان دوو جۆرن ئەوەی داهێنرابێت و پێچەوانەی قورئان یان سوننەتی پێغەمبەر یان فەرمودەی هاوەڵان و تابیعیەكان یان كۆ دەنگی موجتەهیدەكان بێت ئەوە بیدعەی گومراییە، وە ئەوەی داهێنرابێت و پێچەوانەی هیچ یەك لەوانە نەبێت ئەوە داهێنراوێكی زەم كراو نییە.

2-ئیمام ئەبو سولەیمانی خەطابی رەحمەتی خودای لێ بێت (كە یەكیكە لەگەورە زانایانی حەدیث لە ساڵی 388 ك كۆچی دوایی كردووە) دەفەرموێ:"..وهی كل شی‌ء أحدث علی غیر أصل من أصول الدین، وعلی غیر عیاره وقیاسه، وما كان منها مبنیًا علی قواعد اڵأصول ومردودًا إلیها فلیس ببدعة ولا ضلالة،والله أعلم"(4)، مانای داهێنراو هەموو شتێكە پەیدا كرابێت بەبێ ئەوەی لەسەر هیچ بنەمایەك لە بنەماكانی ئايین بێت، و بەپێچەوانەی تەرازوەكان و قیاسەكانی بێت، بەڵام ئەوەی داهێنرابێت لەسەربنەمایەكانی و بگەڕێنرێتەوە بۆیان ئەوە داهێنراو"بدعە" نیە. خوداش زاناترە.

3-ئیبن حەزم  رەحمەتی خودای لێ بێت(كە یەكێكە لەگەورە زانایانی مەزهەبی زاهیری لەساڵی 456ك كۆچی دوایی كردووە) دەفەرموێ"والبدعة كل ما قیل أو فعل مما لیس له أصل فیما نسب إلیه صلی الله علیه وسلم، وهو فی الدین كل ما لم یأت فی القرآن ولا عن رسول الله صلی الله علیه وسلم إلا أن منها ما یؤجر علیه صاحبه ویعذر بما قصد إلیه من الخیر، ومنها ما یؤجر علیه صاحبه ویكون حسنا وهو ما كان أصله الإباحة"(5)مانای داهێنراو هەموو گوفتارو كردارێكە كە هیچ بنەمایەكی نەبێ لەو شتانەی كە لە پێغەمبەرەوە-درودی خودای لەسەر بێت- گیڕدراونەتەوە، و لە ئایندا بریتیە لە هەرشتێك لە قورئاندا نەهاتبێت و لە پێغەمبەرەوە -درودی خودای لەسەر بێت- نەگێڕدراونەتەوە، بەڵام هەندێك لەوان جاری وا هەیە خاوەنەكەی پاداشت وەردەگرێت لەسەری وعوزری بۆ دەهێنرێتەوە لەبەر ئەوەی مەبەستی چاكەبووە، وەهەندێكێشیان هەیە خاوەنەكەی پاداشتی لەسەر وەردەگرێت وەدەبێتە كردەوەیەكی باش ئەوەش ئەو جۆرە كردوانەن كە لەبنەرتدا دروست"مباح" بوون.

4-عیززی كوری عبد السلام (ڕەحمەتی خودای لێ بێ كە زانایەكی گەورەی شافیعی مەزهەبە و كوردەو لە سالی 660ك كۆچی دوایی كردووە) دەفەرموێ:"البدعة فعل ما لم یعهد فی عصر رسول الله-صلی الله علیه وسلم- وهی منقسمة إلی:بدعة واجبة، وبدعة محرمة، وبدعة مندوبة، وبدعة مكروهة، وبدعة مباحة"(6) مانای بیدعە بریتیە لە كردنی شتێك كە لە سەردمی پێغەمبەردا درودی خودای لێبیت- نەكرابێت و ئەوەش دابەش دەبێت بۆ پێنج بەش: بیدعەی واجب، بیدعەی مەندوب، بیدعەی حەرام، بیدعەی مەكروە، بیدعەی موباح.

5- ئیمامی نەوەوی ڕەحمەتی خودای لێ بێت (كەیەكیكە لە گەورە زاناینی مەزهەبی ئیمامی شافیعی لە سالی 676ك وەفاتی كردووە) دەفەرموێ:" البِدعة بكسر البا‌ء فی الشرع هی إحداث ما لم یكن فی عهد رسول الله-صَلَّی اللهُ عَڵیْهِ ۆسَلَّمَ، وهی منقسمة إلی: حسنة وقبیحة"(7). مانای: بیدعە لە شەرعدا پەیداكردنی شتێكە كە لە سەردەمی پیغەمبەردا -درودی خودای لی بیت- نە بوبێت و ئەویش دابەش دەكرێت بۆ چاك و خراپ.

6-شێخی ئیبن تەیمیە(ڕەحمەتی خودای لێ بێت كە لە سالی 728ك وەفاتی كردووە)دەفەرموێ:" والبدعة:ما خالفت الكتاب والسنة أو إجماع سلف اڵامە من الاعتقادات والعبادات"(8) مانای: بیدعە ئەوەیە كە پێچەوانەی قورئان وسوننەتی پێغەمبەرو كۆ دەنگی پیشینانی ئوممەت بێت، لە لە مەسەلە عەقیدەییەكانه یا لە عیبادەتەكان.

7-ئیمامی شاطبی(رەحمەتی خودای لی بێت) كەیەكێكە لە زانایانی مەزهەبی ئیمامی مالك لە سالی790ك وەفاتی كردووە) دەفەرموێ:"..فالبدعة إذن عبارة عن: طریقة فی الدین مخترعة، تضاهی الشرعیة، یقصد بالسلوك علیها المبالغة فی التعبد لله سبحانه".مانای:كە واتە بیدعە بریتیە لە ڕێگەیەكی داهێنراو لە دین وەك شەریعەت دەچێت، مەبەست بە پەیڕەو كردنی زیادەڕەوی كردنە لە پەرستشی خودای پاكو بێ گەرد.

8-ئیبن ڕەجەب ڕەحمەتی خودای لێ بێت(كە یەكێكە لەگەورە زانایانی مەزهەبی حەنبەلی لەساڵی 795ك كۆچی دوایی كردووە) دەفەرموێ:"والمراد بالبدعة: ما أحدث مما لا أصل له فی الشریعة یدل علیه، فأما ما كان له أصل من الشرع یدل علیه، فلیس ببدعة شرعا، وإن كان بدعة لغة"(9).مانای:مەبەست بە"بدعە"ئەوەیە كە داهێنرابێت لەو شتانەبێت كە هیچ بنەمایەكیان نەبێت لە شەریعەتدا كە دەلالەت بكات لەسەری، بەڵام ئەو داهێنراوەی كە بنەمایەكی  هەبێت لە شەریعەتدا كە دەلالەت بكات لەسەری ئەوە لە شەرعدا پێی ناوتریت "بدعە"، ئەگەرچی لە زماندا پێی دەوترێت بدعە.

9-ئیبن حەجەری عەسقەلانی(ڕەحمەتی خودای لێ بێت كەیەكێكە لە زانایانی حەدیث ولەسەر مەزهەبی ئیمامی شافعییە لە سالی 852ك وەفاتی كردووە) دەفەرموی:" وتطلق فی الشرع فی مقابل السنة فتكون مذمومة، والتحقیق أنها إن كانت مما تندرج تحت مستحسن فی الشرع فهی حسنة، وإن كانت مما تندرج تحت مستقبح فی الشرع فهی مستقبحة، وإلا فهی من قسم المباح، وقد تنقسم إلی اڵاحكام الخمسة"(10). مانای لە شەرعدا بیدعە لەبەرامبەر سوننەت دەوترێ، كەواتە زەم كراو دەبێت، بەڵام لەكاتی وردە كاری كردندا بۆمان دەردەكەوی كە ئەگەر دەكەوتە ژێر یاسای شتێكی بەباش دانراو لەشەرعدا ئەوە شتێكی باشە، بەڵام‌ ئەگەر دەكەتە ژیر یاسای شتیكی بخراپ دانراو ئەوە خراپە، ئەگەر وەك هیچیان نەبوو ئەوە لە بەشی دروست"مباح" هەژمار دەكریت وەهەندیك جار دابەش دەكریت بۆ هەر پینج حوكمەكەی شەرع - واجب ، سوننەت، حەرام، مكروە، مباح .

10-ئیمامی صەنعانی رەحمەتی خودای لێبێت (كە لەسالی 1182ك كۆچی دوایی كردووە) لەشەرحی ئەو فەرمودەیەی كەدەفەرموێ(كل بدعة ضلالة) دەفەرموێ:"البدعة لغة:ما عمل علی غیر مثال سابق، والمراد بها هنا ما عمل من دون أن یسبق له شرعیة من كتاب ولا سنة"(11) بیدعە لە لوغەتدا ئەو شتەیە كە ئەنجام درابیت بێ ئەوەی پیشتر شیوەی هەبووبێت وەمەبەست پێی لەم فرمودەیەدا ئەوەیە كە كرابێت بێ ئەوەی پیشتر رێگەی پێ درابێ لە قورئان وفەرمودە.

وەچەندین پێناسەی تریش كە زانایان رەحمەتی خودایان لێبێت ئیجتیهادیان تێدا كردووە بۆ ئەوەی بە هۆیەوە بە وردی بتوانن حوكمی ئەو شتانەی تازە بابەتن و داهێنراون دیاری بكەن.

جا ئەگەر بە وردی بڕوانینە پێناسەی زانایان بۆمان دەر دەكەوێ كە هۆی جیاوازیان لەپێناسەكانیاندا جیاوازیانە لەدابڕینی ناوی بیدعەی گومرایی " بدعة  ضلالة" یە بە سەر هەموو ئەو داهێنراوانەی كە بەرگی دینیان هەیە، و بەناوی دینەوە ئەنجام دەدرێن، و مەبەستیش پێیان نزیك بونەوەیە لە ڕەزامەندی خودا، وە لە دوای پیغەمبەر-درودی خودای لێبێت- داهێنراون لە سەردەمی پیشینان-سلف-نەبوون، بەڵام دەگەرێنەوە سەر دەقە شەرعیەكان یا بنەماكانی ئاین ومەبەستە پیرۆزەكان، ئایا ئەمە پیی دەوتری بیدعە ی گومرایی یان نا؟.

زانایان بوون بە سێ بەشەوە لەم بابەتەداو سێ ڕایان هەیە:

ڕای یەكەم: پێیان وایە كە داهێنراو"بدعە" با لە ئاینیشدابێت- هەندێكی مەدح دەكرێ و هەندێكی زەم دەكرێت، وە پێوەریش بۆ جیاكردنەوەیان بەئیجتیهادو لێكولینەوەو ورد بوونەوە دەبێت لە دەقە شەرعیەكان وئاماژەكانیان لە بارەی ئەو داهێنراوانەوە، یان بە گەراندنەوەیان دەبێت بۆ هاوشێوەكانیان لە قورئان و فەرمودەكان بە رێگەی قیاس، ئەگەر بەشتە رێگە پێدراوەكان چو ئەوە ڕێگەی پێدراوە و ئەگەر بەشتە حەرامەكان چوو ئەوە حەرامە، كەواتە لەسەر ئەم ڕایە هەرپێنج حوكمەكەی شەریعەت (واجب، سوننەت، حەرام، مەكروه، موباح) بە سەر بیدعەدا جێبەجی دەبێت ودابەش دەكرێت بۆیان .

ئەمە ڕای زۆرێكە لەزانایانی سەلەف خەلەف جا هەندێكیان بەڕاشكاوی دانیان بەم دابەشبونەدا ناوە وەك ئیمام عیززی كوری عبد السلام و ئیمامی نەوەوی وەهەندێكیشیان لە پێناسەكانیان بۆ بیدعە وەردەگیرێ.

دەكرێ ناو لەهەڵگرانی ئەم ڕایە بنێین فراوانكەرانی مانای داهێنراو"بدعة"

ڕای دووهەم:پێیان وایە هەر داهێنراوێك بەرگی ئاینی وەرگرت ولە سەردەمی پێغەمبەر-درودی خودای لێ بێت- و هاوەلانی و پێشینان-السلف- ئەنجام نە درابوو ئەوە داهێنراوێكی زەم كراوەو"بدعة" یەكی گومرایيیە، دەكرێ بە ئەمانیش بڵێین تەسك كەرەوەكانی مانای داهینراو"بدعة"چونكە لای ئەوان داهێنراو"بدعة" یەك حوكمی هەیە كە ئەویش حەرامە.

ئەم رایەش رای هەندێكە لەزانایان وەك ئیبن الجوزی و ئیمامی صەنعانی وشەوكانی وهەندیك لە زانایانی ئەم سەردەمە لە سعودیە.

ڕای سێهەم: هەندێكی تر هەن لە زانایان پێیان وایە كە داهێنراو لە دیندا ئەگەر دەقەكان بە كورتی دەلالەتیان لەسەر دەكرد یان دەچووە ژێر بنەمایەك لەبنەمیەكانی شەرعەوە، یان دەكرا بلكێنرێ بە هاوشێوەكانی لەو شتانەی دەقیان لەسەر هەیە بەقیاس ئەوە پێی ناوتریت بیدعە، بەڵكو ئەو حوكمە شرعیە وەردەگریت كە گونجاوە لەگەڵی جاری وا هەیە واجبە جاری واهەیە حەرامە .. هتد، خاوەنەكانی ئەم رایە پێیان وایە وشەی "بدعە" چەمكێكی شەرعیەو دابەش ناكرێت وە ئەو داهێنراوانە دەگرێتەوە كە پێچەوانی دەقەكانن و ناچنە ژێر هیچ یەك لە بنەما و یاسا شەرعیەكان. ئیمامی شاطبی و هەندێكی دیكە لەزانایان لەسەر ئەم رایەن.

ئەگەر بە وردی شیكاری بۆ هەرسێ ڕایەكە بكەین بۆمان دەردەكەوێت كە ڕای یەكەم و دووهەم بەتەواوی دژ بەیەكن و جیاوازی لە نێوانیاندا جیاوازییەكی راستەقینەیە، بەڵام جیاوازی لە نێوان ڕای یەكەم و سێهەم راستەقینە نیە وتەنها جیاوازیە لە ناو لێنان و دەربڕیندا؛ چونكە ڕای یەكەم پێی وایە كە ئەو شتەی دادەهێنرێت ودەگەرێتەوە سەر بنەما شەرعیەكان پێی دەوتریت "بدعةٌ حسنة" داهێنراوێكی باش جا یان واجبە یان سوننەت یان موباح بەڵام رای سێهەم پیی وایە ئەو داهینراوە ئەگەر گەرایەوە سەر بنەما شەرعیەكان وحوكم كرا بە دروست بوونی پیی ناوتریت"بدعة" بەڵكو بە گوێرەی حوكمەكەی ناوی لی دەنرێت "واجب یان سوننەت یان موباح" وە پێی ناڵین "بدعة" چونكە "بدعة" لای ئەوان چەمكێكی شەرعیە وئەو داهێنراوانە دەگرێتەوە كە پێچەوانەی دەق وبنەما شەرعیەكان بێت بۆیە ئەوان پێیان وایە كە داهێنراوەكان كەدڵنیابوین لەوەی كەناچێتە ژێر دەق و بنەما شەرعیەكان گومرایین وحەرامە ئەنجام بدرێن.

ئەوزانایانەی كە  بە فراوانی مانای داهێنراو"بدعە"یان لێك داوەتەوەو هەندێك لە فەرمایشتەكانیان

لێرەدا ناوی هەندێك لەوزانایانەی كە ڕای یەكەم وسێهەمیان هەڵبژاردبوو تۆمار دەكەین لەگەڵ هەندێك لە فەرمایشتەكانیان، كە وەكوو وتمان ئەوان ڕایان وابوو پێویستە بە وردی حوكم لەسەرداهێنراوەكان بدرێت و پێیان وابوو پێویستە ئیجتیهاد و لێكولینەوە بكرێت لە دەقە شەرعیەكان وئاماژەكانیان لەبارەی ئەو داهێنراوانەوە، و ئەگەر كرا بگەڕێندرێنەوە بۆ دەقەكان یا ئاماژەكانیان یان بۆ هاوشێوەكانیان بە رێگەی قیاس، ئەو كات ناو دەنرێت بیدعەی چاك وبیدعەی خراپ ئەگەر نەدەتوانرا (كە ئەمە هەڵبژاردەی رای یەكەم بوو)، یان ناوی لێنانێی بیدعەی چاك وخراپ، بەڵكوو ئەگەرگەڕایەوە سەربنەمایەكان ودەقەكان یان قیاس كرایە سەر هاوشیوەكانی خۆی ئەوە پێی ناڵێین بیدعە، بەڵكو یەكێك لە حوكمە شەرعیەكانی بەسەردا دەبڕدرێت، و ئەگەرنا ئەوە بیدعەیەو گومراییە.

 بەم پێیەش وەك وتمان جیاوازیەكەی نێوان ئەو دوو ڕایە راستەقینە نیەو تەنها لەسەر ناوە نەك ناوەرۆك، بۆیە وەك یەك ڕا لە بابەتەكەمان مامەڵەی لەگەڵ دەكەین لەبەر ئەوەی زۆرێك لەزانایانیش لەناو فەرمایشتەكانیاندا جیاوازیەكی ئەوتۆیان لە نیواندا دروست نەكردووە وبە تیكەڵی باسیان لێوە كردووە.

بەناوبانگترینی ئەوزانایانەش ئەمانەن (ئیمامی شافیعی،  ئیمام ئەبو سولەیمانی خەطابی، ئیبن حەزم، ئیبن عبد البر، عیززی كوری عبد السلام، ئیمامی نەوەوی، شیخی ئیبن تەیمیە، ئەبو شامەی مەقدیسی، ئیمامی شاطبی، ئیبن رەجەبی حەنبەلی، ئیبن حەجەری عەسقەلانی...(12) چەندین زانای دیكەش لەهەمو مەزهەبەكان كە باس كردنیان ئەستەمە لەم كاتەدا.

هەندیك لە فەرمایشتەكانیان

لەكاتی پێناسەكردنی بیدعە فەرمایشتی زۆرێك لەوزانایانەمان نەقل كرد كە ئاماژەیان تێدا بوو بەدابەش كردنی داهێنراوەكان و لێرە هەندێك لە دەق فەرمایشتی ئەوانی دیكە باس دەكەین:

ئیمام عیززی كوری عبد السلام دەفەرموێ "بیدعە دابەش دەكرێت بۆ لای بیدعەی واجب وبیدعەی حەرام وبیدعەی سوننەت وبیدعەی مەكروە بیدعەی موباح، وە رێگە بۆ زانینی ئەم جۆرانەش ئەوەیە كە بەراورد بكرێت لەگەل یاساكانی شەریعەت ئەگەر كەوتە ناو یاساكانی واجب ئەوە واجبە  و ئەگەر كەوتە ناو یاساكانی حەرام ئەوە حەرامە ئەگەر كەوتە ناو یاساكانی سوننەت ئەوە سوننەتە،  وەئەگەر كەوتە ناو یاساكانی  مەكروه ئەوە مەكروهە، وەئەگەر كەوتە ناو یاساكانی موباح ئەوە موباحە.

وە بۆ بیدعەی واجب نمونە هەیە وەك:

أ-خەریك بوون بە زانستی "نحو" كە بەهۆیەوە لە فەرمایشتی خوداو پێغەمبەر-درودی خودای لێ بێت- تێدەگەین، ئەوەش واجبە چونكە پاراستنی شەریعەت واجبە و پاراستنی شەریعەتیش ناكرێت بەبێ ئەو تێگەیشتنەو بەبێ زانستی "نحو"، و هەر شتێك واجب بە بێ ئەو تەواونەبێت ئەویش واجبە.

ب- ئەزبەركردن وپاراستنی زانیاری ومانای وشە نادیارەكانی قورئان وسوننەت لە زماندا بیدعەی واجبە.

ج-نوسینەوەی زانستی أصول الفقە.

 د- قسە كردن لە بارەی زانستی " الجرح والتعدیل" ئەو  زانستیەی كەتایبەتە بەناساندنی ئەو كەسانەی فەرمودەكانی پیغەمبەر- درودی خودای لێبێت- یان گێڕاوەتەوە بۆ جیا كردنەوەی فەرمودە صەحیحەكان لەوانی دیكە، و یاساكانی شەریعەت ئەوەیان سەلماندووە كە پاراستنی شەریعەت فەرزی كیفایەیە و پاراستنی شەریعەتیش نابێ بەبی ئەوەی باسمان كرد.

وە بیدعەی حەرامیش چەند نمونەیەكی هەیە لەوانە: مەزهەبی قەدەریەكان " و هەروەها مەزهەبی جەبریەكان و مەزهەبی مورجیئە و مەزهەبی موجەسیمە (كە كۆمەڵیك گروپی جیاوازن لە گەڵ ئەهلی سوننەت و جەماعەت، راو بۆچونی شازو خراپیان هەیە) وەڵام دانەوەی ئەوانیش لە بیدعەی واجبە.

بیدعەی سوننەتیش چەندین نمونەی هەیە لەوانە پەیدا كردنی خویندنگا وقوتابخانەكان و دروست كردنی پرد وهەمو چاكەیەك كە لەسەردەمی یەكەمدا نەزانرابێت ئەنجام درابێت، هەروەها وەك نویژی تەراویح، وقسە كردن لە بابەتە وردەكانی تەصەوف وگفتوگۆ كردن لە زانستی كەلام - عقیدە - ئەگەر مەبەست پێی رەزامەندی پەروەردگاربێت.

بیدعەی مەكروهیش چەندین نمونەی هەیە لەوانە زەخرەفە كردن لە ناو مزگەوتەكان وجوان كردن وڕازاندنەوەی قورئان، بەڵام لاركردنەوەی دەنگ لەكاتی خوێندنی قورئان بە شێوەیەك كە وشەكانی بگۆڕێت لەسەر شێوەی زمانی عەرەبی ڕاستر وایە ئەوە لە بیدعەی حەرام بێت.

  وەبیدعەی موباحیش چەندین نمونەی هەیە لەوانە: چاكو چۆنی كردن لەدوای نویژی بەیانی ونوێژی عەسر، وفروانی كردن لە لەخواردن خواردنەوەو جل وبەرگ و ماڵ وحاڵ ..

جا جاری وا هەیە جیاوازی پەیدا دە بێت لەنێوان زانایاندا لەهەندێك لەوانەی كە باسمان كرد هەندێكیان بە بیدعەی مەكروهی دادەنێن وهەندێك بەسوننەتی ئەنجامدراو لەسەردەمی پێغەمبەردا - درودی خودای لێ بێت – یا بە سوننەتی دوای ئەو هەژماری دەكەن، ئەوەش وەك وتنی "أعوذ بالله من الشیطان الرجیم" و "بسم الله الرحمن الرحیم" لە نوێژدا .(13)

ئیمامی قەڕافی رەحمەتی خودای لێبێت دەفەرموێ".. بزانە هاوەڵانمان-مەبەستی هاوەڵانی مەزهەبی ئیمامی مالیكە- بە پێی ئەوەی كە بینیومە كۆدەنگن لەسەر رەتكردنەوەی بیدعەكان، دانی بەوەدا ناوە ئیمام ئەبوزەیدو غەیری ئەو، بەڵام لەڕاستیدا ئەم بابەتە درێژەی هەیە، وە بیدعە پێنج جۆری هەیە : جۆرێكیان واجبە ئەویش ئەوەیە كەیاساكانی واجب وبەڵگەكانی لە شەرعدا دەیگرێتەوە، وەك نوسینەوەی قورئان وشەریعەت كەلە فەوتانیان بترسین ..، جۆری دووهەم: حەرامە ئەویش ئەوەیە كەیاساكانی حەرام وبەڵگەكانی لە شەرعدا دەیگرێتەوە، وەك بەخشینی پلەوپایە شەرعیەكان بە كەسانێك كە گونجاونین بۆ ئەو پلەو پایانە بەڕێگەی میرات گرتن و بەڵگەش بو ئەوە تەنها ئەوە بێت  كە ئەو پلەو پایەیە هی باوكی بووە لەكاتێكدا كورەكە شایەن نەبێت بەو پلەوپایەیە...،

جۆری سێهەم لە بیدعەكان: بیدعەی سوننەتە  ئەویش ئەوەیە كە یاساكانی سوننەت وبەڵگەكانی لە شەرعد دەیگرێتەوە، وەك نویژی تەراویح....، جۆری چوارەم لە بیدعەكان: بیدعە مەكروهەكانن ئەویش ئەوانەن كەیاساكانی مەكروە وبەڵگەكانی لە شەرعدا دەیانگرێتەوە، وەك تایبەت كردنی ڕۆژە گەورەكان یا هەر رۆژێك بێت بە جۆرێك لە عیبادەتەكان  ...، جوری پێنجەم بیدعە موباحەكانن ئەویش ئەوەیە كەیاساكانی موباح وبەڵگەكانی لە شەرعدا دەیانگرێتەوە، وەك بەكرهێنانی بیژنگ بۆ بێژانەوەی ئارد...، كەواتە كەشتێك داهێنرا بەراورد دەكریت لەگەل یاساكانی شەریعەت وبەڵگەكانی هریەك لەیاساكان وبەڵگەكان بیگرێتەوە بەوەوە دەلكێنریت لە واجب و حەرام ..هتد. بەڵام ئەگەر بەشێوەیەكی كورت تەماشای بكەین بە بێ ئەو درێژەدانەی كەباسمان كرد وە بەو چاوەوە كە ئەمە داهێنراوێكە كەراهەتی هەیە؛ چونكە چاكە و خیر هەموی لەشوێن كەوتنی پیغەمبەردایە خراپەش هەموی لەوداهێنراوانەدایە كەپێچەوانەی شەرعن .(14)

ئەبو شامەی مەقدیسی رەحمەتی خودای لێ بێت دەفەرموێت"..پاشان بزانە داهێنراوەكان دابەش دەبن  بۆ داهێنراوی سوننەت و داهێنراوی خراپ وناشیرین". پاشان ئەو دوو فەرمودەیەی ئیمامی شافیعی نەقڵ دەكات كە لە سەرەتاوە باسمان كرد لە كاتی پیناسە كردنی بیدعە-،  پاشان دەفەرموێ:" كە واتە داهێنراوی چاك كۆدەنگی هەیە لەسەر دروستی ئەنجام دانی وسوننەت بونی وئومێد بوون بە پاداشت بۆ كەسێك كە بە نیازیكی چاك ئەنجامی بدات، داهێنراوی باشیش" البدعة الحسنة" هەموو داهێنراوێكە كە گونجاوبێت لەگەل یاساكانی شەریعەت و پێچەوانەی هیچیان نەبیت، و لە ئەنجامدانیدا هیچ قەدەغەكراوێكی شەرعی ڕونەدات" پاشان دەفەرموێت "ومن أحسن ما ابتدع فی زماننا من هذا القبیل ما كان یفعل بمدینە أربل جبرها الله تعالی كل عام فی الیوم الموافق لیوم مولد النبی صلی الله علیه وسلم من الصدقات والمعروف واظهار الزینة والسرور فإن ذلك مع ما فیه من الإحسان إلی الفقرا‌ء مشعر بمحبة النبی صلی الله علیه وسلم وتعظیمه وجلالته فی قلب فاعله وشكرا لله تعالی علی ما من به من إیجاد رسوله الذی أرسله رحمة للعالمین"(15)

مانای: لە چاكترینی ئەو  شتانەی داهێنراون لەزەمانی ئێمەدا لە وبابەتە ئەوەیە كە هەموساڵێك لە شاری أربل"هەولێر"  ئەنجام دەدرێت لەو رۆژەی كە هاوكاتە لەگەڵ ڕۆژی لە دایك بوونی پێغەمبەر-درودی خودای لێ بێت- لە  خێرو خێرات و چاكە -خوا بۆیان پڕ بكاتەوە- و ڕازاندنەوەی شارو ئاوەدانیەكان ودەربڕینی خۆشی، ئەمە لەگەڵ ئەوەی چاكە كردنی تێدایە لەگەڵ هەژاران ئاماژەشە بە خۆشەویستی و بەگەورە دانان و رێزی پێغەمبەر-درودی خودای لێ بێت- لە دڵ و دەرونی ئەو كەسەدا كە ئەم كارە ئەنجام دەدات، و سوپاس گوزاریشە بۆ خودای گەورە لەسەر منەت باركردنمان بەناردنی ئەو پیغەمبەرەی كە میهرەبانیە بۆ جیهانیان.

ئیمامی نەوەوی لە شەرحی ئەو فەرمودەیەدا كە پێغەمبەر-درودی خودای لی بێت- دەفەرموێ( كل بدعة ضلالة) دەفەرموێ:"ئەمە دەقێكی گشتییە و تایبەت كراوە"عام مخصوص" مەبەستیش پێی زۆربەی داهێنراوەكانە نەك هەمویان.. زانایان دەفەرموون داهێنراوكان پێنج جۆریان هەیە (واجب وسوننەت وحەرام و مەكروە وموباح)...و پاڵپشتی ئەوە دەكات كە وتمان فەرمودەكەی ئیمامی عومەر ڕەزای خودای لێ بێت لە بارەی ئەنجامدانی تەراویح بە كومەڵ لە دوای یەك ئیمام (نعمت البدعة هذه) مانای:ئەمە باشترین داهێنراوە، و بەكارهێنانی وشەی "كل" كە مانای هەموو دەگەیەنێت رێگر نیە لە وەی كە فەرمودەكە دەقێكی گشتییە وتایبەت كراوە (عام مخصوص) بەڵكوو لەگەل ئەوەش تایبەت بوون هەر دەیگرێتەوە، وەهاوشێوەی ئەم دەقە لە قورئاندا هاتووەو تایبەت"تخصیص"یش كراوە، ئەوەتا خوای گەورە لە بارەی ئەو بایەی كە بۆ گەلی عادی نارد دەفەرموێ( تدمر كل شی‌ء) لە گەل ئەوەش تەنها ماڵ وحاڵی ئەوانی لەناوبرد نەك هەموو شتەكان.

لە سەر ئەو فەرمودەیەی كە جابری كوری عبد الله ریوایەتی دەكات كە پێغەمبەر -درودی خودای لی بێت- دەفەرموی:( (من سن في الإسلام سنة حسنة فله أجرها وأجر من عمل بها بعده من غير أن ينقص من أجورهم شيء ، ومن سن في الإسلام سنة سيئة كان عليه وزرها ووزر من عمل بها من بعده من غير أن ينقص من أوزارهم شيء)(16) دەفەرموی:"لەم فەرمودەیەدا هاندان هەیە لەسەر دەست پَیشخەری كردن لە ئیشی باش و داهێنانی كرداری باش و ترساندن هەیە لە داهێنانی كاری خراپ و بەتاڵ... و ئەم فەرمودەیە فەرمودەكەی پێشوو(كل محدثة بدعة وكل بدعة ضلالة) تایبەت "تخصیص" دەكات و مانایەكە بەم شێوەیەی لێدێت "هەموو داهێنراوە بەتاڵ و خراپەكان گومرایین".

پوختەی ڕای فراوان كەرانی مانای داهێنراو" بدعة"

 لەو فەرمایشتانەی كەنەقڵمان كرد لەو زانایانە بۆمان دەردەكەوێت كەئەوان پێیان وایە بیدعە دوو مانای هەیە: یەكەمیان: مانایەك لە زمانەوانیدا كەهەموو داهێنراوێك دەگرێتەوە كە پێشتر وێنای نەبووبێت، دوهەم: مانایەك لە شەرعدا:كە هەموو ئەو داهێنراوانە دەگرێتەوە كە پێچەوانەی دەق یان بنەماو یاسا شەرعیەكانن، نەك هەرشتێك لە سەردەمی پێغەمبەر-درودی خودای لی بێت- یا لە سەردەمی سەلەفدا نەكرابێت.

كەواتە داهێنراو بە مانا زمانەوانیەكەی مدح كردن و زەم كردن هەڵدەگرێت، وەهەر پێنج حوكمە شەرعیەكە هەڵدەگریت( واجب، مندوب، حرام، مكروە، مباح) پێوەریش بۆ ئەوە گەڕانە لەناو دەقەكانداو گەراندنەوەی داهێنراوەكانە بۆیان یان بۆ لای وێچووەكانیان لەو شتانەی دەقی قورئان و فەرمودەیان لە سەر هەیە.

 بەڵام بە مانا شەرعیەكەی زەم كراوە ڕێ لەئەنجامدانی گیراوە ئەگەر پێچەوانەی دەق وبنەماو یاسا شەرعیەكان بوو .جا ئەگەر داهێنراوێك هەبوو پێچەوانەی دەق یان بنەماو یاسا شەرعیەكان نەبوو، یادەكەوتە ژێر یاساكانی واجب یان سوننەت یا موباح ئەوە بیدعەیە لەزمانەوانیداو واجبە یان سوننەتە یان موباحە لەشەرعدا. هەروەها حەرام و مەكروهیش بەم شیوەیە.

بەڵام ئەگەر بمانەوێ ناویكی لێ بنیین لەو واجب و سوننەت موباحانە یا لەو حەرام و مەكروهانەی جودا بكەینەوە كە دەقی شەرعیان لەسەرە ئەوە زانایانی ئەم ڕایە دوو ڕیگەیان هەیە:

یەكەم : ناوی لی بنێین داهێنراوی باش"بدعە حسنة" یان داهێنراوی خراپ" بدعة سیئة"  بە ئاماژە بۆ مانا زمانەوانیەكەی لە بەر ئەوەی داهێنراوەو پێشتر نەبووە وە ئاماژەش بۆ ماناو حوكمە شەرعیەكەی كە پێچەوانەی دەق و بنەماكانی شەریعەت نیە یان پێچەوانەیە .

دووهەم:ڕاستەوخۆ ناوی لێ بنێین واجب یا سوننەت یا موباح ئەگەر دەكەوتە ژێر یاساكانیانەوە وپیچەوانەی  یاسا و بنەما گشتیەكانی شەریعەت نەبوو، وەناوی لی َ بنێین "بدعة" داهێنراو ئەگەر  پێچەوانەی یاسا و بنەما گشتیەكانی شەریعەت بوو.

وە پێشتریش زانیمان جیاوازی لەنێوان ئەم دوو ڕایە جیاوازیەكی راستەقینەیی نیە؛ چونكە تەنها لەناو لێنان جیاوازیان هەیە لەحوكمەكەدا یەك ران.

----------

(1) تفسیر القرطبی(2/86).

(2)بڕوانە:لسان العرب(20/309)وشەی"بدع"

(3)هەردوو وتەكەی ئیمامی شافعی ئیمامی بەیهەقی لە كتیبی "مناقب الشافعی" (1/469) ،وأبو شامة لە "الباعث علی إنكار البدع والحوادث" (ص:22)، وئیبن حجر لە "فتح الباری" (13 / 253) ریوایەتی دەكەن.

(4) بڕوانە:"معالم السنن" ئیمامی خەطابی(4/301).

(5) بڕوانە:" الإحكام فی أصول اڵاحكام لابن حزم"(1/47).

(6)بڕوانە:" قواعد اڵاحكام فی مصالح الانام لعز بن عبد السلام"(2/204).

(7)بڕوانە:"تهذیب اڵاسما‌ء واللغات للإمام النووی" (3/22).

(8) بڕوانە:"مجموع فتاوی لابن تیمیە"(18/346).

(9) بڕوانە:"جامع العلوم والحكم لابن رجب"(2/127).

(10)بڕوانە: "فتح الباری لابن حجر العسقلانی " (4/253).

(11)بڕوانە:"سبل السلام للصنعانی"(1/402).

(12) بۆ گەڕانەوە بۆسەر دەقی فەرمایشتی زنایان بەوردی بروانە بۆ پێناسەكانیان وكتیبی "مفهوم البدعةوأثرها فی اضطراب الفتاوی المعاصرة(ص:71-86).

(13) لەبەر درێژ نەبوونەوە دەقە عەرەبیەكەم نەقل نەكرد بڕوانە " قواعد اڵاحكام فی مصالح الانام(2/204-205).

(14)بڕوانە"الفروق للقرافی (4/2019).

(15)بڕوانە"الباعث علی إنكار البدع ڵابی شامە " (ص:24)

(16)رواه مسلم.

د. حسن محمد پشدەری

هــ بالیـسـانـی