بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله رب العالمین ، والصلاه والسلام عل أشرف المرسلین، وعلی ێ‌له وأصحابه أجمعین
ب// هێماكانی هاتووچۆ ( إشارات المرور ) ڕه‌چاوكردنی پرنسیپه‌كانی له ڕوانگه‌ی فیقهی ئیسلامییه‌وه.
وه‌ڵام // رێگه‌و بانه گشتییه‌كان مافی هه‌موو خه‌ڵكی پێوه‌یه، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش یاساكانی ئیسلام زۆر به وردی ڕه‌نگڕێژی كردووه بۆ چۆنیه‌تی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ رێگه‌و بان و شه‌قام و كۆڵان و كوچه‌كان .
زانایانی فیقهی ئیسلامی ئه‌فه‌رموون:
رێگه: _ الطريق _ به هه‌موو ئه‌و رێگه كراوانه ئه‌گووترێت كه تایبه‌ت كراوه به هاتووچۆی خه‌ڵك و گیانداران و ئوتومبێله‌كان جا له ئاوه‌دانیدا بێت یا له بیابان و ده‌شت و كێو‌و چۆڵه‌وانی.
له یاسای ڕێگاو بانیشدا ده‌ڵێ: هه‌موو ئه‌و رێگاكراوانه‌ی كه بۆ گواستنه‌وه و ڕاكێشان و باربه‌ری و پیاده ڕوو گیانداران دانراوه ده‌چێته بازنه‌ی شه‌قامی گشتی یه‌وه.
×هێماكانی هاتووچۆ :
له ئیسلامدا رێكخستن و جوانكاری كارێكی داواكراو و پێویستیه‌كی ژیانێكی پڕ به هایه ، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته له گچكه‌ترین هه‌نگاوه‌وه تا گه‌وره‌ترین هه‌نگاو داوای رێكخستن و جوانكاری ده‌كات ، ئه‌وه‌ته یه‌كێك له نزاكانی پێغه‌مبه‌ری خۆشه‌ویستمان داوای جوانكاری یه وه‌ك ئه‌فه‌رموێ : ((أللّهم أحسنت خلقی فأحسن خلقی )) خوایه گیان جوان دروستت كردووم ، هه‌رواش ئاكارم جوان و ڕازاوه بكه . له‌م سۆنگه‌وه دانانی هێماكانی هاتووچۆ یه كێكه له شته جوان و به هاكانی كارو ڕه‌وشی ڕۆیشتن و هاتووچۆ،
خوای گه‌وره ئه‌فه‌رموێت : ( وعباد الرحمن الذين يمشون على الأرض هونا ) به‌نده‌كانی خوا به‌نه‌رم و نیانی و جوانی سه‌ر زه‌وی دا ده‌ڕۆن ، ئه‌م ئایه‌ته پیرۆزه باس له ئاكارو مامه‌ڵه‌ی ڕۆیشتنی تاك و گۆمه‌ڵگایه له ڕێگه‌و بان به ته‌واوی واتاكانی جوانی و جوانكارێمان فێر ده‌كات.
هه‌روه‌ها له فه‌رمووده ی پێغه‌مبه‌ر ( ص ) كه باس له مافه‌كانی ڕێگه‌و بان ئه‌كات یه‌كێك له‌وانه : كفّ اڵاژی ، نه‌هێشتنی هه‌ر شتێكه زیان بگه‌یه‌نێ به‌هه‌ر زینده‌وه‌رێ .
بۆیه دانانی هه‌موو نیشانه هێماكانی هاتووچۆ رێنمایی بۆ پاراستنی گیانی هاوڵاتیان ده‌چێته ئه‌م بازنه‌یه‌و پێویسته گرنگی و بایه‌خی پێ بدرێت .
× ڕه‌چاوكردنی ئه‌و هێمایانه‌ی كه داده‌نرێن وه‌ك یاساو سیسته‌می هاتووچۆ بۆ به‌رگرتن له‌ڕودانی كاره‌سات و رێكخستنی ڕه‌وشی هاتووچۆ به‌سه‌ر ڕێگا گشتی و تایبه‌تیه‌كان له ڕوانگه‌ی فیقهی ئیسلامی وه كارێكی ته‌ندروست و جوانن و به پێویستیه‌كی هه‌نوكه‌یی ژیان داده‌نرێن هه‌نگاوێكی دروست و ڕه‌واو په‌سه‌نده‌و ئه‌ركی به‌پرسانی وڵاته بایه‌خ و گرینگی تایبه‌تی پێ بده‌ن ، به دواداچوونی له‌سه‌ر ئه‌نجام بده‌ن سه‌رپێچی كه‌رانی توشی سزای یاسایی بكه‌نه‌وه بێ جیاوازی له نێوان كه‌س و كه‌سێكی تردا .
_ قورئانی پیرۆز : ( واقصد فی مشیك ) ، ده‌سته‌واژه‌كه له‌سه‌ر زاری حه‌زره‌تی لقمانه‌وه بۆ كوره‌كه‌ی وتراوه ، فێری ده‌كات ئه‌بێ له‌ڕێگاو باندا له‌سه‌ر خۆو یانه ڕه‌وانه بڕوات ، واته : نه‌زۆر خێرا ، نه‌زۆر خاویش ، چونكه ووشه‌ی (واقصد) ئه‌م واتایه هه‌ڵده‌گرێ( ).
كه‌وابو فه‌رمانی قورئانیمان هه‌یه كه‌نابێ ڕۆیشتن زۆر خێرابێ ، هه‌روه‌ك نابێت زۆر هێواشیش بێت ئه‌وانه‌ی دوای خۆی هه‌راسان بكات.
یا ئه‌فه‌رمووێ : (وعباد الرحمن يمشون على الارض هونا)
زانایان ئه‌فه‌رمون : ئه‌م ئایه‌ته له‌گه‌ڵ ئایه‌تی بێشوو وه‌ك ته‌فسیری یه‌كتری ده‌چن، واته باس له‌چۆنیه‌تی ڕۆیشتنه ومافی ڕێگاو پاراستنی هه‌موو ئه‌و سنوره‌یه كه دانراون. بۆیه فڕكان فڕكان و پێشكه‌وتنی نابه‌جێ و خێراكردن و هۆرینی به‌رزو چه‌ندها شێوازی تر ده‌چنه ناو بازنه‌ی ناشیرین وناپه‌سنده‌كانی سه‌ر ڕێگه( ).
ڕێگاوبان مافی گشتیه پاراستنی ئه‌و مافانه‌ش ئه‌ركی هه‌مووانه ، وه‌ك بێغه‌مبه‌ر (ص) ئاماژه‌ی پێكردووه : ( أعطوا الطريق حقه ) ئه‌بێت هه‌موو رێگاكان مافی خۆیان بدرێتێ، ماف دانی رێگاش به‌پاراستنی گیانی خه‌ڵك و هاوڵاتیانه .
ئۆتۆمبێل یه‌كێكه له نیعمه‌ته‌كانی ژیان و ئامرازی ئاسانكاری به‌رێوه‌بردن و ئه‌نجامدانی جوله‌یه ، خوای گه‌وره‌ش وامان فێر ده‌كات كه ئه‌بێت نیعمه‌ته‌كانی به شێوه‌یه‌ك به‌كار بهێنرێ له‌سنوری شه‌رعی ده‌رنه‌چێت ، پێمان ئه‌ڵێت له‌كاتی سه‌ركه‌وتنی سه‌یاره‌دا بلێن : ( سبحان الژی سخر لنا هژا وما كنا له مقرنین ) ، خۆ سوپاس كردنی هه‌ر نیعمه‌تێك له جوان به‌كار هێنانی دایه ، ئه‌بێت به‌شێوه‌ی یه‌ك بێت سه‌رنه‌كێشی بۆ ئازاردان و تێك دانی ئارامی ، گه‌ر وای لێ هات قه‌ده‌غه ده‌كرێت .
ئیمامی شاطبى ئه‌فه‌رموێ: ((إنَّ المباحات انما وصفها الشارع للانتفاع بها على وقف المصالح على الإطلاق ، بحيث لا تقدح في دنيا ولا في دين)) (الموافقات : 3/217).
كه‌واته حه‌ڵاڵ كراوه‌كان بۆ ئه‌وه‌یه ببنه هۆكاری سوود گه‌یاندن نه‌ك زیان گه‌یاندن ، ڕه‌وایه‌تیان تا ئه‌و سنوره‌یه ببنه هۆكاری فه‌راهه‌م هێنانی به‌رژه‌وه‌ندی .
زانایانی فقهی ئیسلامی چه‌ند یاسایه‌كی ئوصولی ده‌كه‌نه به‌ڵگه له‌وانه :
أ_ لاضرر ولا ضرار : زیان دان زیان گه‌یاندن قه‌ده‌غه‌یه له‌ئیسلامدا ، بۆ هه‌موو كاره‌كان جوله‌و هاتووچۆیه‌ك .
ب_ یاسای : ( المرور في طريق المسلمين مباح مقيد بشرط السلامة فيما يمكن الإحتراز عنه ) (الهدية شرح البداية ( 10/326) ومجمع الأنهر (2/659) )
ڕۆیشتن له‌ڕێگه‌و باندا ڕه‌وایه به‌ڵام په‌یوه‌سته به‌مه‌رجی سه‌لامه‌تی له‌و شتانه‌ی كه ده‌توانرێ خۆی لێ دوور بگرێ ، له‌مه‌زهه‌بی پێشه‌وا شافعیدا یاسایه‌كی له‌م جۆره هه‌یه ئه‌فه‌رمووێ : ( الإرتفاق بالطريق مشروط بسلامة العاقبة ) (مغنى المحتاج 4/ 205)، كه‌واته : ( ئه‌گه‌ر كه‌سێك له رێگه‌یه‌وه ده‌ڕۆیشت هیچ حیسابێكی بۆ هه‌موو داواكاری و ماف و ڕێنمایی یانه نه‌كردوه توشی كاره‌سات هات ده‌بێته به‌رپرسیارو ده‌كرێ مافی ڕۆیشتنی لێ وه‌رگیرێته‌وه)( ).
_ إبن القیم ئه‌فه‌رموێت : شه‌ریعه‌تی ئیسلام بنه‌ماكانی له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندی یه‌كانی مرۆڤه‌كان دامه‌زراوه چ به‌رژه‌وه‌ندی ژیان ، یا دوا ڕۆژ بۆیه هه‌رشتێك مرۆڤ له‌به‌رژه‌وه‌ندی ده‌ربچێنی له شه‌رعیش ده‌رده‌چێ.
(كل مسألة خرجت عن العدل إلى الجور ، وعن الرحمة إلى ضدها ، وعن المصلحة إلى المفسدة وعن الحكمة إلى البعث فليست من الشريعة )( إعلام الموقعين (3/3)).
× ياسايى: العادة محكمة : به‌ڵگه‌یه‌كی تره له‌سه‌ر گوێ ڕایه‌ڵی كردن بۆ هه‌موو ئه‌و رێنماییانه‌ی كه خزمه‌ت به ژیان ده‌كه‌ن گیانی مرۆڤه‌كان ده‌پارێزی هه‌ر نه‌ریتێ یان یان ئاداب و ره‌وشێ بۆ خزمه‌ت به خه‌ڵك بێت ده‌بێ كاری پێبكرێ .
له سۆنگه‌ی ئه‌م به‌ڵگه‌نامه‌ی كه باسمان كرد ئه‌توانین بڵێن :
ڕه‌چاو كردنی هێماكانی هاتوچۆ له هه‌موو شوێنه‌كاندا كارێكی پێویسته‌و بۆ به‌رژه‌وه‌ندی تاك و كۆمه‌ڵگه‌یه .یاساكانی ئیسلام داوای جێ به جێ كردنی ده‌كات هه‌ر كه‌م و ته‌رخه‌میه‌ك له‌و باره‌وه بكرێت تاكه‌كان لێ به‌رپرسیارن ، گوناهبار ئه‌بن چونكه پێویستی یه‌كی ئیمرۆی ژیانی كۆمه‌ڵگه‌یه به‌رژه‌وه‌ندیه‌كی یه‌كجار گه‌وره‌ی تێدایه .
بۆیه ئێمه وه‌ك لێژنه‌ی باڵای فتوای هه‌رێمی كوردستان داوا له هه‌موو ئه‌و شوفێره به‌رێزانه ده‌كه‌ین كه پابه‌ند بن به هه‌موو داوا و رێنمایی و هێماكانی سیسته‌می هاتووچۆو ، وه هه‌ر كه‌مته‌رخه‌می و لادان و سه‌رپێچیه‌ك له‌و سیسته‌مه به‌رپرسیاریه‌تی یاساو پاشه رۆژی تێدایه و ده‌چێته بازنه‌ی گوناهو تاوانه‌وه، و ئه‌بێت مرۆڤی باوه‌ڕدار خۆی لێ بپارێزێ ، گه‌ر خوا نه خواسته كه‌سێكیش به‌ده‌ستی بڕوات ئه‌وا به (قتل) له‌سه‌ری ئه‌نوسرێ مادام ڕه‌چاوی ئه‌و سیسته‌مه‌ی هاتووچۆی نه‌كردوه.
یه‌كێتی زانایانی ئاینی ئیسلامی كوردستان
لێژنه‌ی بالای فه‌توا
5/6/2011 | 
کۆبوونەوەی ئاسایی مەکتەبی تەنفیزی یەکێتی زانایان بەرێوە دەچێت چەند پرسێکی گرنگ و تایبەت تاوتوێ دەکات
