پێنج روكنەكەی ئیسلام، هەموویان تەواوكەری یەكترین، لەم رێگەیەشەوە ئیلتیزامی تەواو دروست دەبێت، لەروی بەجێ هێنانی دروشمكانەوە، لەبەر ئەوە ئەو پێنج ئەركانە بۆیە دانراوە چونكە هەموو لایەنەكانی ژیانی مرۆڤی گرتۆتەوە، ووتنی ووشەی شەهادە مانای دان پێدانانی دڵە ، بۆئەوەی مرۆڤ لەدڵەوە بروا بهێنێت‌و دانی پێدابنێت بەوەی كەپێویستە ئەوشتانە جێبەجێ بكەین كەخوا فەرزی كردووە لەسەرمان .

شایەتی هێنان دان نانە بەیەكتایی خواوئیمان هێنانە بەتواناو قەدەرەكانی خوای گەورە، لەخێرو شەڕو باوەڕهێنان بەرۆژی دوایی‌و راستی پێغەمبەرایەتی محمد (د.خ). ئەمە یەكەم روكنی ئیسلامە‌و بنەمایەكی سەرەكی باوەڕهێنانە، ئەگەر ئەم بنەمایە لەدەرونی مرۆڤدا هەبوو، وەئەم قەناعەتە دروست بوو لەناو دڵ‌و دەرون‌و گیاندا، ئەم باوەرە دەبێتە داینەمۆیەك بۆ بەگەڕخستنی ئەندامەكانی جەستە وەك زمان ‌و هاوشێوەكانی، ئەمە وەك هێزێكی كارەبایی وایە، ئێمە هەست بەبوونی تەزوو ناكەین تەنها لەرێگەی شوێنەوارەكانیەوە نەبێت وەك، روناكی‌و ‌وزەوو شتی تر، سەرەتا ئێمان لەدڵدا جێگیر دەبێت، پاشان ئەم ئیمانە دەبێتە بزوێنەری ئەندامەكانی بۆئەنجامدانی عیبادەت لەڕێگەی بەشداری هەموو ئەندامەكانی وەك سەرو ناوچەوان‌و زمان‌و ئەندامەكانی تر، ئەویش لەرێگەی نوێژ، ئەمەش بۆئەوەی ئەو فەرمانەو هێزە شاراوە جێ بەجێ بكەن كەلەناو دەرونی مرۆڤدا هەیە ، كەئەویش هێزی ئیمانە‌و باوەڕ هێنانە بەخواو پێغەمبەرەكەی .

نوێژكردن كاریگەرییەكی هێزی ئیمانی ناو دڵە ، كەپاڵی پێوە دەنێت بۆ دەست نوێژگرتن‌و پاك كردنەوەی‌و ئاراستەكردنی بەرەو خێرو چاكە خوازی‌و دورخستنەوەیەكی لەسەر شەهەوات ئەگەر حەڵاڵیش بێت، رۆژو دێت‌و كار لەسەر باری دەروونی مرۆڤ دەكات، چونكە ئەگەر نەفس بەجێ بهێنێ بۆ ئارەزووەكانی ‌و شەهوەتەكانی ئەوا تیا دەچێت، بەڵام لەكاتێكدا كەڕەمەزان دێت‌و تەنانەت رێگەی لێ دەگرێت لەحەڵاڵەكانیش لەماوەی ئەو مانگەدا، ئەمە كاریگەری لەسەر ئیمان هەیە هەروەها لەسەر ئەندامەكانی.

 مانگی رەمەزان مانگی راهێنانە لەسەر دوركەوتنەوە لەحەرام ‌و جڵەو كردنی ئارەزووەكان، لەدوای ئەوە جۆرێكی تر لەعیبادەت دێت ئەویش عیبادەتە بەماڵ، ئەگەر ئیمان لەدڵدا جێگیر بووبێت، ئەوەش چەسپاو دەبێت كەخوای گەورە خاوەنی گشتی ماڵەكەیەو هەر ئەویش توانای هەموو شتێكی هەیە، دەبێت موسڵمانان ئامادەی بەخشینی گیان ‌و ماڵ بێت بۆ خوا، زەكات روكنی سێیەمە كەبوارێكی ئابوریە، لەم بوارەدا خوای گەورە دەیەوێت جۆرێك لەدەستەبەری كۆمەڵایەتی دابین. بكات عومەری كوڕی عەبدول عەزیز كەلەماوەی كەمتر لەسێ ساڵ جێ بەجێ ی كرد، بۆ ئەوەی كە ئوممەتی ئیسلامی لەوكاتەدا، ببێتە ئومەتێكی دەوڵەمەندو هەژاری تیانەمێنێت لەموسڵمان‌و ناموسڵمان .

روكنی پێنجەم دێت‌و هەموو ئەو لایەنانە دەگرێتەوە، هەموو جەستەی مرۆڤ دەگرێتەوە، لایەنی ماڵیش دەگرێتەوە، لایەنی دەرونیش، ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە عیبادەتێكی بەكۆمەڵە كارێكی كۆمەڵایەتیە مسوڵمان لەحەجدا لەم سەری دنیا بۆ ئەو سەری دنیا یەكتر دەبینن ، كەبەملیۆنان كەس دەبن، لەروی كۆمەڵایەتیشەوە بەیەك گەیشتنی تاكەتاكەی مسوڵمانان لەخۆ دەگرێت، وەك خوای گەورە دەفەرموێت {وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِن كُلِّ فَجّ عَمِيقٍ} (27) سورة الحـج .

بەهەر هۆكارێكی گونجاوبێت دێن بۆ ئەوەی سودیان دەست بكەوێت، سودی دنیایی كۆمەڵایەتی ئابوری، سودی زۆردەبینن لەزۆر بواری ژیاندا، مسوڵمان هەست بەیەكێتی ئیسلامی دەكات، هەموویان لەبەردەم خوا دەوەستن، رودەكەنە قیبلەیەك، بەدەوری كەعبەدا بەڕیز دەسوڕێنەوە، بەیەك ئاراستە دەڕۆن ، یەك جل‌و بەرگ لەبەردەكەن، وەك رۆژی حەشر وایە، ئەم دیمەنە ئەو رۆژەمان بیر دەهێنێتەوە، ئەمە ئەو ئیسلامە گەورەیە كەخاوەنی ئەم ئامانجە بەرزەیە، خوای گەورە دەیەوێت ئیسلام كۆكەرەوەی هەموو ئەم شتانەبێت، عیبادەت تەنها عادەت‌و خۆپێوەرگرتن نەبێت، هەروەك زاناكانی پێشوو دەڵێن :

عیبادەت لەعادەت جیایە لەروی كاریگەریەوە، دەبێت یەكەم كەس مرۆڤ بۆخۆی كەڵك لەعیبادەتەكەی وەربگرێت، ئەو عیبادەتە نوێژ بێت یان رۆژو یان حەج یان زەكات، لەبەرئەوە خوای گەورە هەموو ئەو عیبادەتانەی پەیوەست كردۆتەوە بەئامانجەكانیەوە، بەو شوێنكارانەی كە عیبادەتەكە لەسەرت بەجێ دەهێنێت .

ئەگەر وانەبێت كەواتە ئەو سوجدەو كرنوش‌و نوێژەی كردوتە كاریگەری لەسەر سلوك‌و دەونت نەبووە :

{اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ} (45) سورة العنكبوت

ئایا سودی رۆژو چییە ئەگەر  تەقواو لەخوا ترسان لەدڵی تۆدا دروست نەكات؟، ئایا سودی زەكات چیە ئەگەر دەرونت پاك نەكاتەوە لەرەزیلی‌و چروكی‌و حەسودی؟ یان ئەگەر نەتگەیەنێتە خۆشەویستی خەڵك‌و ئەوەی بۆخۆت پێت خۆشە بۆ خەڵكیش پێت خۆش بێت، هەروەك چۆن بۆخۆت پێت خۆشە برسیت نەبێت دەبێت بۆ خەڵكیش وابیت وەك خۆت پێت خۆشە روت نەبیت دەبێت بەو جۆرەش هەوكاری خەڵك بكەیت بێ بەرگ‌و روت نەبن، ئەمەیە مانای حەج .

پێغەمبەری خوا لەحەجدا مەرجێكی سەرەكی دادەنێت كەدەبێت حەجێكی قبوڵكراوبێت، لەفەرمودەیكدا دەفەرموێت حەجی قبوڵكراویش پاداشتەكەی بەهەشتە، لەپێغەمبەریان پرسی چ كارێك زۆر بەڕێزو باشە ؟

ئەویش فەرمووی باوەڕ بەخوا، ووتیان دوای ئەوە چی ؟ فەرموی جیهاد لەڕێ خوادا، دوایی وتیان چیتر ؟ ووتی حەجێكی وەرگیراو، پێغەمبەر نەیفەرموو تەنها بچیت بۆ حەج، بەڵكو باسی لە حەجێك كرد كەكاریگەری هەیە لەسەر گۆڕینی دەرون‌و سلوك‌و مامەڵە‌و هەموو رەوشتەكانت .

واتە كە تۆ لەحەج گەڕایتەوە مرۆڤێكی تر بیت لەروی رۆحی‌و سلوك‌و مامەڵەوە بەشێوەی پێش حەج كەنەبێت.

ئەمە ئەو حەجەیە كەپاداشتەكەی بەهەشتە، یان ئەو حەجەیە كەلەفەرمودەیەكی تردا دەفەرموێت، وەك ئەو رۆژەی لێ دێت كە لەدایك بووە، واتە دەبێت تۆ لاپەڕەیەكی نوێ لەژیانت دەست پێ بكەیت، دەبێت لەحەجدا ئەو كەسە گفتو گۆ لەگەڵ خۆیدا بكات حەج گەشتێكیی درێژە لەو ماوەیەدا دەبێت لەگەڵ خۆت دابنیشیت، هەڵەكانت راست بكەیتەوە، دەرونت لەرق و كینەو بوغز پاك بكەیتەوە، كەگەڕایتەوە بەپاكی بگەڕێیتەوە، دڵت سپی بێت وەك دڵی مناڵی تازە لەدایك بوو، خوای گەورە لەئایەتێكی تردا دەفەرموێت (یوم لا ینفع مال ولا بنون الا من أتی الله بقلب سلیم )بەدڵێكی پاكەوە بگەڕێتەوە ، دڵێك خەڵكی خۆش بوێت، بەخۆت‌و عەیبەكانی خۆتەوە سەرقاڵ بیت، بینینی ناتەواویەكانی خۆت كەسانی ترت لەبیر دەباتەوە .

ئەگەر دڵت گەیشتە ئەم ئاستە وەك دڵی مناڵی لێ دێت، ئەوكاتەش حەجەكەت وەرگیراوە، ئەمەش ئەو حەجەیە كەخوای گەورە وەریدەگرێت، پێغەمبەری خواش لەخۆیەوە قسە ناكات ( إن هو إلا وحی یوحی) .

پێغەمبەری خوا لێرەدا تەعبیر لە ویست‌و ئیرادەی خوا دەكات، ئەمە شوێنی تاقیكرنەوەیە شوێنی كارو تێكۆشانە ، ئایا حاجی دەتوانێت بەوشێوە دڵ‌و دەرون‌و كردەوەی پاك بكاتەوە، گەڕانەوەی دڵ بۆسەر پاكێتیە سروشتیەكەی كەخۆشەویستی یە بۆ هەموو چاكەو مرۆڤایەتیە، خۆشەویستی خوا، پێغەمبەر، خۆشەویستی مسوڵمانان، رۆیشتن لەسەر رێگەی فیترەت كەئیسلامە بەسلوك و باوەڕو بەها نەگۆرەكانیەوە .

زۆر لەحاجیەكان دەگەڕێنەوە لەحەج بەڵام ناگۆڕێن، بەهەمان دەرون‌و رۆح‌و سلوكەوە دێنەوە، ئەم حەجە تەنها عادەتە، حەج عادەت  نیە،بە ڵكو عیبادەتە، چونكە عیبادەت كاریگەری هەیە (انما ألاعمال بالنیات)

نیەت لەدڵدایە نیەت قبوڵكراوە ئەگەر كاریگەری لەسەر دەرون‌و ئەندامەكان‌و جەستە هەبێت بەتایبەتیش زمان .

رێنماییەك بۆ حاجیەكان :

رێنماییەك كە لەپێغەمبەری خواوە بۆ حاجیەكان باس كراوە، ئەو حاجیانە كە خوا رێزی لێ نان‌و حەجی ئەمساڵیان بەنسیب بوو، باعەزیمەو ئیرادەیەكی بەرزیان هەبێت، هەوڵ بدەن حەجەكەیان قبوڵكراوبێت، لەمەرجەكانیشی ئەوەیە كە ئەم حەجە  بە ماڵی حەڵاڵ بێت، نەك بەحەرام، ئەو حەرامە ریبا بێت یان گەندەڵی یان دزی یان گزی یان خواردنی ماڵی خەڵك، ئەگەر حەجەكەت بەماڵی خەڵك كرد ئەو كاتە كەهاوار ئەكەیت (لبیك اللهم لبیك) پێت دەڵێن (لا لبیك ولاسعد یك) چونكە ماڵەكەت حەرامە، خواردنەكەت حەرامە، خواردنەوەكەت حەرامە، تەنانەت دوعاشت لێ وەرناگیرێت، لەفەرموودەیەكدا هاتووە، مسوڵمان هیچ دوعایەكی لێ وەرناگیرێت ئەگەر خواردنەكەی حەرام بێت، لەبەرئەوە خواردنەكەت حەڵاڵ بكە حسابەكانت رێك بكەرەوە، مافەكانی خەڵك بدەرەوە، مافی خەڵك لەپێش مافی خواوەیە، مافی خوا لێبوردن‌و لێخۆشبوونە، داوای لێ خۆشبونە لێی ،بەڵام مافی خەڵك دەبێت لەدنیادا بدرێتەوە بەخاوەنەكەی ،

لەرۆژی قیامەتدا مافەكان وەردەگیرێنەوە، مرۆڤی مایە پوچ ئەو كەسەیە كە نوێژو رۆژو حەجی كردووە، بەڵام ماڵی كەسێكی خواردووە یان ستەمی لەكەسێك كردووە، لەكاتێكدا كەلەعیبادەتەكانی ئەم مافانە وەردەگرنەوە هیچی بۆ نامێنێتەوە نامێنێتەوەو دەخرێتە ناو ئاگرەوە .

هەندێك كەس هەن حەج دەكەن بەڵام كرێی خزمەتگوزار یان كرێكارو كارمەندەكان بەباشی نادەن، ئەمانە مافی خێران نابێت دوا بخرێن ، ئەمانە دەچنە بابی قەرزی هەنوكەیی ، نابێت دوا بخرێن بۆ دوای حەج، بەڵام قەرزی (مۆجل) دواخراو حاجی دەتوانێت داوای مۆڵەت لەخاوەنی قەرزەكە بكات یان وەسیەتێك بنوسێت لای كەس‌و كارەكەی كە ئەو مافانەی لایەتی بۆی بدەنەوە بەخاوەنەكانیان . لەبەر ئەوە دەبێت لەپێش باش كردنی پەیوەندی لەگەڵ خوادا، پەیوەندیەكانت لەگەڵ مرۆڤەكاندا باش بكەیت .

لەكاتی حەجكردندا قورئان لەم ئایەتەدا دەفەرموێت (يوم لا ينفع مال ولا بنون الا من أتى الله بقلب سليم )

بەڵام بەداخەوە لەژێر خێمەكاندا یان لەكۆڕو كۆبونەوەكاندا بەتایبەت لەرۆژی عەرەفەدا موناقەشەو قسەی نابەجێ زۆر دەكرێت، ئەو رۆژە رۆژی ئەوە نیە، رۆژی راهێنانە كەبۆئەوەی لەگەڵ كەسێكی تردا مامەڵە بكەیت، بۆئەوەی ئارام بگرێت پێغەمبەر بكەیت بەپێشەنگ لەروی سلوك‌و سۆزو ئارام گرتن لەسەر لاریەكانی خەڵك .

*ئەمینداری گشتی یەكیتی جیهانی زانایانی مسوڵمان