فیقهی خیلافەت لە تێڕوانینی عبد الرزاق سەنهووری ماوەی سێزدە سەدە جیهانی ئیسلامی لە سایەی دەڵەتێکی ئیسلامی یەکگرتوو دەژیا بە ناوی (خیلافەت) لە وەفاتی پێغەمبەرەوە دروودی خوای لەسەر بێت لە ساڵی یازدەی کۆچیەوە تا دوای جەنگی جیهانی یەکەم کە کۆماری تورکیا هەڵوەشاندنەوەی خیلافەتی عوسمانی راگەیاند. لە ناو ئەم دەوڵەتە یەکگرتووەدا سیستەمی حوکم و دەسەڵاتداری پێشکەوت، بەشێوەیەك لە سەردەمی خەلیفەکانی راشیدین بە سیستەمی راوێژکاری دەستی پێکرد، تێیدا ئەو خەلیفانە دەسەڵاتیان دەگرتە دەست کە لە رێگەی بەیعەتی ئازادەوە هەڵدەبژێردران، پاشان لە سەردەمی ئومەوی و عەباسی و دواتریش عوسمانی دەوڵەت گۆرا بۆ سیستەمی میراتی داپڵۆسێنەر، بەڵام تەواوی ئەم دەوڵەتانە دەستیان بە بنەمای یەکبوونی ئومەتی ئیسلامیەوە گرتبوو، لەسەر بناغەی نوێنەرایەتیکردنی دەوڵەتێکی گەورەی خاوەن جوگرافیایەکی فراوان و، پایەبەرز لە مەیدانی شارستانی و لە بوارەکانی زانست و رۆشبنیریدا، تا وای لێهات لە سەردەمە زێڕینەکانی ئیسلام بووە گەورەترین دەوڵەت لە جیهاندا. سەرباری هەموو ئەو لادانانەی کەوتە سەر سیاسەتی زۆرێك لە حکومەتەکانی ناو ئەو دەوڵەتە یەکگرتووە، بەڵام هەموویان شانازیان بە موسڵمانێتی و پابەند بوون بە بنەماکان و سەروەری شەریعەتەکەی لە ناو کۆمەڵگەدا دەکرد، جگە لە بریارەکانی شەریعەت و فیقهەکەی هیچ دەستوورێکی دیکەیان نەبوو، هەر بۆیە ئەو لێکۆڵینەوانەی لەبواری سیستەمی حوکم لە تەواوی ئەو حکومەتانە کراون دەگەرێنەوە بۆ (فیقهی خیلافەت) لە کتێبەکانی زانایانمان و فەتواکانیان... کە شێوازەکانی حوکمڕانی لە سەردەمی خەلیفەکانی راشیدین بە نموونە دروستەکانی بنەماکانی ئیسلام دادەندرێن لە بواری حەکمڕانیدا. هەر لەبەر ئەوەشە دەبینین سەنهوری لە لێکۆڵینەوەکەیدا دەربارەی فیقهی خیلافەت پشتی بەو قاعیدانە بەستووە کە حکومەتی خەلیفەکانی راشیدین لەسەری رۆیشتوون، بەو حسێبەی ئەو حکومەتە لەسەر بنەما شەرعیەکانی سیستەمی حوکمرانی ئیسلامی داندراون... سەبارەت بەو دەوڵەتانەی دوای ئەوە هاتوونە بە ناتەواوو فاسیدی داناون، بەو پێیەی هیچ یەکێك لەوانە نکۆڵی لەوە نەکردوە کە ئیسلام واجبی کردووە دەبێ حوکمداری لە رێگەی بەیعەتەوە دابندرێت، بەڵام زۆربەیان رێزیان نەگرت لە بنەمای ئازادی بەیعەتدان کە شورا واجبی دەکات، بەڵام روونی کردۆتەوە کە بنەمای بنەڕەتی هاوبەش لە نێوان دەوڵەتەکانی خیلافەت بریتییە لە بنەمای یەکبوونی دەوڵەتی ئیسلامی بەو پێیەی دەرەنجامێکی حەتمییە بۆ یەکبوونی ئومەت. سەنهووری تووشی قەیرانێك بووە کە فیقهزانەکانمان پێشتر تووشی نەبوونە، ئەویش داڕوخانی دەوڵەتی خیلافەتی عوسمانی و دژواری دروستبوونی دەوڵەتێکی ئیسلامی یەکگرتوو لە سەردەمی ئێستاماندا، جا هەوڵی داوە بۆ گەران بە دوای بەدیلێکی هاوچەرخ، بۆ ئەمەش پێشنیازی دامەزراندنی رێکخراوە ئیسلامیە نێودەوڵەتی و میللیەکانی کردووە، سەرکەوتوو بووە لە دانانی سێ پێشەکی گرنگ کە بروا بە خوێنەر دێنێت بە واجببوونی دامەزراندنی حوکمی ئیسلامی لەسەر بنەما دروستەکانی (خیلافەت) بەو شیوازە سەردەمیانەی پێشنیازی کردوونە. یەکەمین پێشەکی دەربارەی ئەو بنەماو قاعیدانەیە کە فیقهی خیلافەی لەسەر بنیاتنراوە – هەروەك لە کەلەپووری زانایان و بیرمەندەکانمانی وەرگرتووە – فیقهی خیلافە لەسەر ئەو بنەمایانە درووست بووە کە تازەترین سیستەمی سەردەم (دیموکراسیەت) پێیگەیشتووە، وەك بنەمای سەروەری گەل و لێك جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان و بنەمای پەیماندانە ویلایەتی حوکم کە ئازادی گەلان و مەفەکانی تاك فەراهەم دەکات.. سەبارەت بە پێشەکی دووەمیشی (کە بەرگی دووەمی کتێبەکەی تایبەت کردووە)، لەوێدا مێژووی (خیلافەت)ی پوخت کردۆتەوە هەر لە سەرەتای هاتنی ئیسلامەوە (تا رۆژی ئامادەکردنی کتێبەکەی) بە چەند وێنەیەکی تەواو خوێنەر دەگەیەنێتە ئەو بڕوایەی خیلافەت لە ناوچەکەمان مەزنترین ئوممەت و، گەورەترین دەوڵەتی لە مێژووی رۆژهەڵات هێناوەتە ئاراوەو، گەورەترین شارستانیەتی دروست کردووە کە تەواوی جیهان بینیویەتی لە سەدەکانی ناوەڕاست، لەو کاتەی خودی ئەوروپیەکان مەست ببوون لە ناو تاریکی دواکەوتن و نەزانین و جەنگە دینیەکان و، سیستەمە ئیقتاعی و داپلۆسێنەرەکان. سەبارەت بە پێشەکی سێیەمیشی (کە دوماهیکی کتێبەکەی تایبەت کردووە)، بریتیە زیادکردنێکی نوێ دەربارەی فیقهی خیلافەت، کە پێشکەشی نەوەی سەردەمی خۆیی و نەوەکانی داهاتووی کردوونە، بەوەی پێویستە دەست بە یەکبوونی ئوممەتی ئیسلامیەوە بگرین و پشتیوانی بکەین بەبێ چاوەروانکردنی بوونی دوڵەتێکی گەورەی یەکگرتوو (کە دوژمنە خۆسەپێنەرەکانمان نایانەوێت، هەربۆیەش عەرەب و موسڵمانان ناتوانن لە سەردەمی ئەودا بیهێننە دی). هەروەها پێویستە دەستبکەین بە دامەزراندنی (کۆمەڵەی گەلانی رۆژهەڵات) وەکو رێکخراوێکی هەرێمایەتی لەگەڵ ئەو ئاراستە جیهانیە بروات بۆ دەورەلێکدان و کۆبوونەوەیان، کە بوونی (کۆمەلەی گەلانی جیهان)ی لە جنێف لێ هاتە ئاراوەو دواتریش (رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان) ئەوە سەرباری یەکێتیە گەورەکانی دوای ئەوەی وەك رێکخراوی وڵاتانی ئەمەریکاو یەکێتی سۆڤیەت (روسیای ئێستا)و رێکخراوی یەکێتی ئەوروپاو ئەفریقیاو ئاسیای رۆژهەڵات و باشوور. سەنهووری لە کتێبەکەی دەربارەی خیلافەت مێژووی دەوڵەتانی خیلافەتی خستۆتە روو، پوختەی ئەوەی لێ هەڵێنجاوە کە فیهزانەکانمان بنەمای یەکبوونی ئومەتیان بە مانای یەکبوونی دەوڵەتی ئیسلامی داناوەو، جیاوازیان لە نێوان هەردوو بنەماکە (یەکبوونی ئومەت و یەکبوونی دەوڵەتی ئیسلامی) نەکردووە، چونکە واقیع ئەم بیرۆکەیان لەسەر دەسەپێنێت، قەناعەتی زیاتریشیان بۆ دروست بووە لەوەی سەردەمی راشیدین کە بە سەرچاوەی مێژوویی حوکمەکانی خیلافەت دادەندرێت، لەسەر بناغەی یەکبوونی دەوڵەتی ئیسلامی دامەزراوەو، دوای ئەوەش دەوڵەتانی خیلافەتی ناتەواو تەنها دەستیان بەو بنەمایە گرتووە... هەرچەندە هەندێك دەوڵەت شکستیان خوارد لە پراکتیزەکردنی. کتێبەکە لەم لینکەی خوارەوە بخوێنەوە: http://www.zanayan.org/partuk/فقه%20الخلافة.pdf ئامادەکردنی: سایتی زانایان | 