نووسینی: أ د ابراهیم صلاح الهدهد - راوێژكاری زانستی سه‌رۆكی پێشووی زانكۆی ئه‌زهه‌ر
پێودانگه شه‌رعییه‌كان له باسی په‌ناگه‌ی ئارامدا: بیرۆكه‌ی په‌ناگه‌ی ئارام له رووی چه‌مكی شه‌رعی و مێژووی ئیسلامییه‌وه به‌رامبه‌ر به چه‌ند زاراوه‌و چه‌مكێك به‌كارهاتووه: یه‌كه‌میان: كۆچكردن و هیجره‌تكردن بۆ پاراستنی ئایین: (إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنْتُمْ ۖ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ ۚ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا ۚ فَأُولَئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ ۖ وَسَاءَتْ مَصِيرًا ﴿97﴾ إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ لَا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَلَا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا ﴿98﴾ فَأُولَئِكَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ ۚ وَكَانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُورًا ﴿99﴾ وَمَنْ يُهَاجِرْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يَجِدْ فِي الْأَرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَسَعَةً ۚ وَمَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ ۗ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا ﴿100﴾النساء: ٩٧ – ١٠٠. هه‌روه‌ها دایكمان عائشه -خوا لێی رازی بێت- ده‌فه‌رموێ: پێغه‌مبه‌ری خوا -صلی الله علیه وسلم- فه‌رموویه‌تی: « لَا هِجْرَةَ بَعْدَ الْفَتْحِ، وَلَكِنْ جِهَادٌ وَنِيَّةٌ، وَإِذَا اسْتُنْفِرْتُمْ فَانْفِرُوا». متفق علیه. له فه‌رمووده‌یه‌كی تریشدا پێغه‌مبه‌ری خوا - صلی الله علیه وسلم- فه‌رموویه‌تی: “من فر بدينه من أرض إلى أرض وإن كان شبرا استوجب الجنة وكان رفيق محمد وإبراهيم عليهما السلام”، هه‌روه‌ها پشت به‌ستراوه به‌م ئایه‌ته‌ی، كه خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: (يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِي وَاسِعَةٌ فَإِيَّايَ فَاعْبُدُونِ) (العنكبوب 56)، هه‌روه‌ها به كۆچكردن به‌ره‌و خاكی حه‌به‌شه له ژێر رۆشنایی ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه تیایدا هاتووه: ” قالت لیلی بنت أبی حثمة: قالت ليلى بنت أبي حثمة: إلى أين نذهب يا نبي الله؟ قال النبي صلى الله عليه وسلم: “اخرجوا إلى جهة الحبشة فإن بها ملكا (النجاشي) لا يظلم عنده أحدا، وهي أرض صدق”، بۆ گه‌ڕان و دۆزینه‌وه‌ی په‌ناگه‌یه‌كی ئارام. ئه‌وه‌ی روون و ئاشكرایه؛ ئه‌م فه‌رمووده و ئایه‌تانه به‌ڵگه‌ن له‌سه‌ر كۆچكردن له خاكێك، كه تاكی موسڵمان تیایدا نه‌توانێ ئه‌رك و فه‌رمانه ئایینیه‌كانی خۆی تێدا ئه‌نجامبدات و رووبكاته شوێنێك، كه تیایدا سه‌ربه‌ست بێت، چونكه كۆچی به‌ره‌و حه‌به‌شه، هه‌ر به مه‌به‌ستی پاراستنی ئایین و سه‌ربه‌ستبوونی موسڵمان و ده‌رچوون بووه له ژێر چه‌پۆكی سته‌م و زۆری بێباوه‌ڕانی مه‌ككه، نه‌ك بۆ ئه‌نجامدانی گوناهو تاوان و خراپه‌یه‌ك، ئه‌مه‌ش به به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی، كه دوای فه‌تحی مه‌ككه پێغه‌مبه‌ری خوا –صلی الله علیه وسلم- فه‌رمووی: " لا هجرة بعد الفتح ولكن جهاد ونية، وإذا استنفرتم فانفروا"، چونكه ئه‌و كات ده‌سه‌ڵاتی موسڵمانان به‌هێز و پته‌و بوون، هیچ زه‌بر و زه‌نگێكیان له‌سه‌ر نه‌ما. ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ش كه تیایدا هاتووه: “لا تنقطع الهجرة حتى تنقطع التوبة” هیچ دژبه‌رییه‌كی له‌گه‌ڵ فه‌رمووده‌ی پێشووتردا نییه، چونكه لێره‌دا مه‌به‌سه‌ت ده‌ستهه‌ڵگرتن و پشتكردنه له گوناهوتاوان، به به‌لًگه‌ی فه‌رمووده‌ی: “المسلم من سلم المسلمون من لسانه ویده، والمهاجر من هجر ما نهی الله عنه” ئیمامی النسائی وأبو داوود ریوایه‌تیان كردووه، كه ئاماژه‌یه بۆ دووركه‌وتنه‌وه‌و وازهێنان له گوناهو خراپه؛ كاری هه‌میشه‌یی و دانه‌بڕاوی موسڵمانه و ته‌نها به مردن كۆتایی پێدێت. به‌ڵام وه‌ك دیاره، له‌لای كۆمه‌ڵه توندئاژۆ و په‌رگیره‌كان؛ بابه‌تی هیجره‌ت و كۆچكردن له پێناو ئایین، په‌یوه‌ستكراوه به بڵاوبوونه‌وه‌ی گوناهوتاوان، چونكه به تێگه‌یشتنی ئه‌وان، بڵاوبوونه‌وه‌ی گوناهوتاوان به‌رامبه‌ره به جاهیلیه‌ت و نه‌فامی و په‌یوه‌ندیێكی پته‌ویش هه‌یه له نێوان نه‌فامی و بێباوه‌ڕیدا له‌لای ئه‌وان، كه‌چی به روونی بینیمان ئه‌نجامدانی هیجره‌ت له لای یاوه‌ران بۆ مه‌به‌ستی پاراستنی ئایینه‌كه‌یان بووه، تا دووربن له زه‌برو زه‌نگی بێباوه‌ڕان كه رێگریان ده‌كرد له‌جێبه‌جێكردنی خواپه‌رستیاندا، له ئێستاشدا جێبه‌جێكردنی ئه‌رك و رێوره‌سمه ئایینیه‌كان ته‌نانه‌ت له‌و وڵاتانه‌شدا ئه‌نجامده‌ده‌رێت، كه له‌سه‌ر ئایینی ئیسلامیش نین، وه‌ك ئه‌وروپا و ئه‌مه‌ریكا و هیتریش، هیچ یه‌كێكیش له زانایانی پێشینانمان نه‌یانفه‌رمووه، كه مه‌به‌ست له‌م فه‌رموودانه كۆچكردن بێت له‌به‌ر گوناهوتاوان. كه‌واته هیچ هۆیه‌ك نامێنێته‌وه بۆ كۆچكردنیان له‌ژێر په‌رده‌ی ئه‌م ناوه‌وه‌و هه‌ر بۆیه‌ش درووست نییه كه‌س پشتیوانییان لێبكات و بیانپارێزێت و له خۆیان بگرێت، هه‌ر كه‌سێكیش وا بكات؛ به ئه‌ندازه‌ی ئه‌و ئه‌زیه‌ت و ئازارانه‌ی، كه تووشی موسڵمانان و هه‌ر ئاینزایێكی ده‌كه‌ن، گوناهبار و تاوانبار ده‌بێت، وه‌ك ترس و تۆقاندن ته‌قینه‌وه‌و وێرانكاری، ئه‌مه‌ش به پێی فه‌رمووده‌ی: “من أحدث أو آوى محدثا فعليه لعنة الله والملائكة والناس أجمعين”. " الخطابي" له "معالم السنن" دا ده‌فه‌رموێ: (مه‌به‌ست لێی ئه‌و كه‌سانه‌یه، كه خراپكار و تاوانباران داڵده ده‌ده‌ن و ده‌یانشارنه‌وه). "المناوی" له "شرح الجامع الصغیر" ده‌فه‌رموێ: (مه‌به‌ست له "محدپا" ئه‌و كه‌سانه‌یه، كه تاوانێك ده‌كه‌ن، پاشان له‌ترسی ئه‌وه‌ی تۆڵه‌یان لێ بسێندرێته‌وه هه‌ڵدێن و بۆ لای كه‌سانێكی دیكه تا بیانپارێزن، ئه‌مه‌ش حه‌رامه‌و رێگریكاریه له جێبه‌جێكردنی فه‌رمانی خوای گه‌وره). دووه‌میان: په‌نابه‌ری یان په‌ناخوازی: په‌ناخوازی له‌و كاته‌دا روویدا، كه پێغه‌مبه‌ری خوا -صلی الله علیه وسلم- له تائیف گه‌ڕایه‌وه‌و كه‌سێك به‌ناوی "المگعم بن عدی" كه موسڵمانیش نه‌بوو، پاراستنی پێغه‌مبه‌ری خوای -صلی الله علیه وسلم- له ئه‌ستۆگرت، كه‌چی كه‌سانی توندڕه‌و ئه‌م كاره‌ی پێغه‌مبه‌ری خوایان -صلی الله علیه وسلم- كردۆته به‌ڵگه‌یه‌ك بۆ ئه‌وه‌ی، كه گوایه به‌ناوی دۆزینه‌وه‌ی په‌ناگه‌ی ئارام رووبكه‌نه كه‌سانی ناموسڵمانیش، ئه‌مه‌ش هه‌ڵه حاڵیبوون و پاشاگه‌ردانییه، چونكه ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا -صلی الله علیه وسلم- به مه‌به‌ستی پاراستنی ئایین و بانگه‌وازی خوای گه‌وره بووه، به‌ڵام توندئاژۆكان به‌بێ هیچ به‌ڵگه‌و مافێكی شه‌رعی، شه‌ڕی ئه‌و موسڵمانانه ده‌كه‌ن، كه به بێباوه‌ڕیان له قه‌ڵه‌مداون، كه‌واته: هیچ به‌راوردێك له‌نێوان ئه‌م كاره‌ی ئه‌وان و حاڵ و بارودۆخی پێغه‌مبه‌ری خوادا -صلی الله علیه وسلم- نییه، به‌ڵكو ته‌نها جۆرێكه له‌و گاڵته‌جاڕییه‌ی به‌ناوی ئایینه‌وه ده‌یكه‌ن و زیاتر شان و شكۆی موسڵمانانی پێده‌شكێ. بۆیه په‌ناگرتنی هه‌ر كه‌سێكی تاوانباری هاوشێوه؛ تاوانێكی زۆر گه‌وره‌یه‌و هۆكاری دابه‌زینی نه‌فره‌تی خوای گه‌وره‌و فریشته‌كانیشه، هه‌روه‌ك پێغه‌مبه‌ری خوا -صلی الله علیه وسلم- فه‌رموویه‌تی. سێیه‌میان: یارمه‌تیدانی موسڵمانان و هاوكاریكردنیان: "برا‌و بن عازب" ده‌فه‌رموێ: (أمرنا رسول صلى الله عليه وسلم بنصرة المظلوم)، له فه‌رمووده‌یه‌كی دیكه‌شدا هاتووه: ("انصر أخاك ظالما أو مظلوما” قلنا: يا رسول الله: هذا ننصره مظلوما فكيف ننصره ظالما؟ قال: “نأخذ على يده واته: لێناگه‌ڕێین زوڵم و سته‌م بكات، هه‌روه‌ها هاتووه كه: (إن لله عزوجل خلقا خلقهم لحوائج الناس يفزع إليهم الناس في حوائجهم، أولئك الآمنون من عذاب الله). كه‌سانی توندڕه‌و؛ به‌م فه‌رموودانه هانی خه‌ڵكی ده‌ده‌ن، تا په‌نایان بده‌ن و بیانپارێزن، گوایه پاداشت وه‌رده‌گرن و خێرێكی گه‌وره‌یه بۆیان، به‌ڵام به هیچ جۆرێك هیچ یه‌كێك له مانای فه‌رمووده‌كان، ئه‌وان ناگرێته‌وه، به‌ڵكو باس له باسی هاوكاریكردنی موسڵمان بێ زیان و دوور له كێشه‌و مایه‌ی ئازاره، نه‌ك ئه‌وانه‌ی به پێچه‌وانه‌وه تاوان و خراپه و شه‌ڕانگێزی به‌ناوی ئایین و موسڵمانانه‌وه ده‌رحه‌ق به‌خودی موسڵمانان و كه‌سانی دیكه‌ش ئه‌نجامده‌ده‌ن. *راوێژكاری زانستی سه‌رۆكی پێشووی زانكۆی ئه‌زهه‌ر | 