لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم کۆمەڵێک ڕێککەوتننامە  وەک دەرەنجامی جەنگەکە هاتنە بوون کە بەناو بانگترینیان هەرسێ ڕێککەوتتنامەی سایکس پیکۆ و  سیڤەر و لۆزان بون  ، بەکورتی ئاماژە بە ڕێککەوتتنامەکان دەدەین بۆ ئەوەی  زیاتر لە ڕێککەوتتنامەی لۆزان تێبگەین .

ڕێککەوتتنامەی سایکس پیکۆ : ئەم رێککەوتنە لە (١٩١٦/٤/١٥) بۆ (١٩١٦/٥/١٦)و بە شێوەیەکی نهێنی لەنێوان دوو وڵاتی داگیرکەری ئەوسا بەریتانیا و فەرەنسا بەشێوەیەکی نهێنی‌و بە رەزامەندی ئیمپراتۆریەتی روسیای قەیسەری بۆ دابەشکردنی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەڕێوەچوو، ئامانجیش لەم رێککەوتنە دابەشکردنی ناوچەی هەژموونی نێوان ئەو دوو وڵاتە داگیرکەرە بوو دوای ئەوەی کە  خۆری دەوڵەتی عوسمانی ڕوی لەئاوابون بوو  کە تاکە هەژموون بوو باڵی بەسەر ئەو ناوچەیەدا کێشابوو و لەمیانی جەنگی جیهانی یەکەم‌و تەنانەت پێش جەنگیش ئەو ناوچانە وەک ویلایەت لەژێر دەسەڵاتی سوڵتانی عوسمانیدا بوون، بۆ نمونە:ویلایەتی بەغدا، ویلایەتی موسڵ، ویلایەتی بەسرە، ویلایەتی رەققەو چەندان ویلایەتی تر کە لە ناوچەکەدا بوون.

گفوگۆی ئەم رێککەوتنە لە مانگی (١١)ی (١٩١٥) بەشێوەیەکی نهێنی لەنێوان دیپلۆماتکاری فەرەنسی (فرانسوا جۆرج بیکۆ)و دیپلۆماتکاری بەریتانی (مارک سایکس) دەستی پێکرد. لە ماوەی مانگێک، واتە لە (١٩١٦/٤/١٥) بۆ (١٩١٦/٥/١٦) دوا داڕشتەی رێککەوتنەکە ئامادەکراو بەئاگاداربونی روسیای قەیسەری واژۆی لەسەرکرا.بەڵام ئەم رێککەوتنە هەر بە نهێنی مایەوە تا بەلشەفییە شیوعییەکان لە ساڵی (١٩١٧) دەسەڵاتی قەیسەریان لە روسیا روخاندو خۆیان هاتنە سەر حوکم، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە کۆمۆنیستەکان لە رێککەوتنەکە بکشێنەوەو ناوەرۆکەکەی بۆ عەرەب‌و تورک‌و کوردو گەلانی دیکەی ناوچەکە ئاشکرا بکەن، کەبەهۆیەوە حکومەتی بەریتانیاو فەرەنسا ڕووبەڕووی  زنجیرە شۆرشێکی گەلانی ناوچەکە  بوونەوە.

ڕێککەوتننامەی سیڤەر

دوابەدوای ئەم ڕوداوانە و لە 10ی مانگی ئابی ساڵی 1920 ڕێککەوتننامەیەکی دیکە لە نێوان وڵاتە دۆڕاوەکانی  شەڕی جیهانیی یەکەم کە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی یەکێک لەو وڵاتانە بوو، لەگەڵ وڵاتانی براوە واژۆکرا.کە بە ڕێککەوتننامەی سیڤەر ناسرا و  بەپێی ئەم رێککەوتننامەیە  ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دابەشبوو و سەرجەم  نەتەوە غەیرە تورکەکانی ژێردەستی تورکیا سەربەخۆییان وەردەگرت، بەبەڵام بەداخەوە  لە پاش ماوەیەک پەیمانی سیڤەر هەڵوەشایەوە و لەگەڵ ئەم هەڵوشانەوەیەدا کۆتایی بە خەونی قەوارەی سەربەخۆی کوردیش هات. 

ڕێککەوتننامەی لۆزان

لە ٢٤ـی تەمموزی ١٩٢٣دا سەرکەوتووانی جەنگی جیهانی یەکەم و تورکیا پەیمانی لۆزانیان لە شاری لۆزانی سویسرا  واژۆ کرد. رێککەوتنی (لۆزان) بۆ هەموارکردنەوەی سنورەکانی رێککەوتنی پەیماننامەی (سیڤەر) کرا، بەهۆی رێککەوتنی لۆزانیشەوە، ناوچە کوردستانییەکان لە باکوری سوریا خرانە سەر دەسەڵاتی ئەتاتورک وێرای هەندێ ناوچەی دیکە لە یۆنان.

واتە، رۆڵی کورد لە گەیشتن بە دیاریکردنی چارەنووسی خۆی کرایە قوربانی رازیکردنی ئەتاتورک‌و وەک دیارییەک درایە تورکەکان‌، هەرچەندە خەونی کورد  لە رێکەوتنی سیڤەر تا ئەندازەیەک بەدی هاتبوو، هەروەک دەسەڵاتی دەنگدانیان پێدرابوو بۆ مانەوە لەچوارچێوەی ئەو ئینتیدابە، یاخود راگەیاندنی قەوارەیەکی سەربەخۆ،بەتایبەتی خاڵەکانی 42  و  43   و  44 

 بەڵام بەداخەوە تورکیای نوێ توانی رێککەوتنی (سیڤەر) هەڵوەشێنێتەوە بۆ ئەم مەبەستەش لە رێی کۆمەڵەی نەتەوەکان توانیان کوردستان بخەنە ژێر دەسەڵاتی خۆیان‌و خەونی کوردیش بۆ پێکهێنانی قەوارەکی سەربەخۆ تا ئەم ساتە مێژووییە بخەنە ژیر گڵ‌.لە ڕاستیدا هۆکاری هەڵوەشانەوەی پەیماننامەی سیڤەر کۆمەڵە خاڵێک بوو لەوانە  : "کەمالیستەکان بەهێزبوونێکی زۆریان بینیبوو، بە تایبەت لەلایەن عیسمەت ئونۆی، سەرکردەی کەمالیستەکانەوە کە هەر لەسەرەتاوە دژی ڕێککەوتنەکە بوو".

هه‌روه‌ها هه‌رچه‌نده‌ پێشتر به‌ریتانیا پاڵپشتی له‌ كه‌مالیسته‌كان نه‌كردبوو، به‌ڵام لاوازی سه‌ركردایه‌تی كورد و نه‌بوونی كۆده‌نگی و هه‌روه‌ها ده‌ستێوه‌ردانی روسیا و پشتیوانی له‌ تورك و كه‌مالیسته‌كان، به‌ریتانیایان ناچار كرد هه‌ڵوێستی خۆی بگۆڕێت.   .

   کە موستەفا کەمال( ئەتاتورک) دەسەڵاتی گرتەدەست، رەگەزنامەی تورکی لە سەرجەم ئەو کەسانە سەندەوە کە رێککەوتننامەی سیڤەریان واژۆكردبوو، هەروەها دەستیکرد بە شەڕی سەربەخۆیی وڵاتەکەی و لەنێوان ساڵانی 1922 تا 1923 شەڕێکی قوڕسی دژ بە یۆنان بەرپاکرد و توانی زەوییەکی زۆر بگەڕێنێتەوە ژێر دەسەڵاتی تورکیا، ئەمەش هەردوو وڵاتی بەریتانیا و فەڕەنسای ناچارکرد رێکكەوتنی لۆزان لەگەڵ تورکیا واژۆ بکەن.

هۆکارێکی تریش ئەوە بوو کە ئیتالیا و فەرەنسا ئەو مافانەیان پێداون کە پێشتر نەیانبوو، بۆیە بەریتانیا پێویستی بە کارێک بوو بۆ ئەوەی دۆستەکانی لەدەست نەدات.لە ئەنجامی ئەو خاڵانەی پێشوو، هەروەها هۆکاری دیکەی وەک ململانێی ئەرمینیا و یۆنان، رێککەوتننامەی سیڤەر هەڵوەشایەوە و رێککەوتننامەی لۆزان واژۆ کرا.

مادەکانی ٣٧ تا ٤٥ لە ڕێککەوتنی لۆزان باس لە مافی کەمینەکان دەکات لەناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا، لە ماددەی ٣٧ـدا هاتووە، "حكومەتی توركیا مافی دەركردنی هەر بڕیارێكی هەیە كە نەگونجا لەگەڵ بڕیار و بەرژەوەندییەكانیدا.

بەپێی ماددەی ٣٨، "حكومەتی توركیا بەڵێن دەدات بەرگری لە ماف و موڵك و ئازادیی هاووڵاتیانی توركیا بكات بەبێ ڕەچاوكردنی زمان و ڕەگەز و ئایین".

لە مادەی ٣٩ زیاتر دەڵێت "حکومەتی تورکیا نابێت ڕێگری لە هیچ کەسێک بکات کە ملکەچی سەروەری تورکیا بێت". دەتوانن بەشداری هەر چالاکیەکی ئایینی، بازرگانی، ڕۆژنامەوانی، یان سیاسی بکەن.

"لە پەیمانی لۆزاندا باسی کورد و کوردستان نەکراوە، باسی ئەرمەنەکانیش نەکراوە، تەنانەت باسی پەیمانی سیڤەریش نەکراوە، بەڵام ناوەڕۆکی پەیمانی سیڤەر هەڵدەوەشێتەوە بۆ نموونە لە پەیمانی لۆزاندا کورد وەک نەتەوە یان تەنانەت وەک کەمینەیەکی بچووک لە تورکیا دانپێدانراو نییە. خاڵێک ئەوەیە کە تورکیا دەبێ مافی زمانەوانی و هەروەها مافی کەمینەکانی جگە لە موسڵمانان دابین بکات.لۆزان وەك ئەوە باسی كوردی كردووە وەك ئەوەی كە نەبێت، تەنانەت ئەرمەنەكان هەلومەرجیان باشتربووە، چونكە ئەوان وەكو كەمینەیەكی ئاینی لەتوركیا دانیان پێدانراوە و ناویان نەهاتووە، بەڵام وەكو كەمینەیەك دانیانپێدانراوە. ئەگەر هەلومەرجی ئەو سەردەمە لەیەك بدەینەوە ئێستا زۆركەس باسی ئەوە دەكات كە كورد بۆ هیچی نەكردووە دژی پەیمانی لۆزان؟ پرسیارەكەش ئەوەیە ئایا کورد ئێستا دەتوانێت هیچ بکات ؟ ئەی چی بکات ؟ یان بۆچی نایکات ؟

بەداخەوە رێکەوتنی لۆزان  رێککەوتنی سیڤەری پێش خۆی هەڵوەشاندەوە. رێککەوتنی لۆزان سنووری وڵاتانی وەک یۆنان، بولگاریا، تورکیا و وڵاتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستی دیاریکرد. بەپێی رێککەوتنەکە، تورکیا دەستی لە قوبرس، میسر، سوودان، عێراق و لیبیا هەڵگرت، لەبەرامبەردا تورکیا بەشێکی زۆر لە ناوچەکانی سووریا کە مێرسین، ئەدەنە و عەنتاپ و رووها و چەندین شاری دیکە کە سەر بە  سووریا بوون وەرگرتەوە.یەکێک لە بڕگەکانی لۆزان بریتیبوو لە بەڵێنی حکومەتی تورکیا بە پاراستنی ژیان و ماف و ئازادی سەرجەم ئەو نەتەوانەی کە لەژێر فەرمانڕەوایی ئەودا دەژین. هەرچەندە گەلی کورد گەورەترین نەتەوەی ژێردەستی تورکیایە، بەڵام هیچ بڕگەیەکی رێککەوتننامەی لۆزان باسی لە ماف و ئازادی و چارەنووسی گەلی کورد نەکرد.سەرۆکی شاندی تورکیا لە دانوستاندنەکانی لۆزان عیسمەت ئینونو بوو، لەبەرامبەردا لۆرد جۆنسنی بەریتانی سەرۆکی شاندی هاوپەیمانان بوو. بەگوتەی مێژوونووسان، ئینونو توانی لەڕێگەی جەختکردنەوە لە یەکبوونی هەردوو نەتەوەی تورک و کورد، بەریتانییەکان فریوبدات. بەڵام هەندێ مێژووناسی دیکە پێیانوایە، دۆسیەی کورد جێی بایەخی بەریتانییەکان نەبووە، بەڵکو تەنیا شتێکی گرنگ بۆ ئەوان هەردوو شاری کەرکووک و موسڵ بوو، کە دواتر لە ساڵی 1926 بەریتانییەکان توانییان بە زەبری هێزی سەربازی بیانخەنە سەر نەخشەی سیاسی عێراقەوە.

لەدوای تێپەڕبوونی 100 ساڵ بەسەر رێککەوتنی لۆزان، پرسی کورد و چارەنووسی ئەو نەتەوەیە کە بەگەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەت لە جیهان ناسراوە، جارێکی دیکە برینەکانمان دەکولێنێتەوە، لە کۆتایدا بەداخەوە[  لۆزان دەوڵەتی دا بە ئەوەی کە شایانی  نەبوو لەسەر  حسابی ئەوەی کە شایانی  بوو] !

لە کۆتایدا کورد دیبلۆماسیەتی لاوازە؟ خەلەلەکە لە کوێیە؟ لاوازی ئاستی هۆشیاری نەتەوەییە ؟ ئاینیە؟ بۆماوەیی مێژوییە ؟ ئەی بۆ گەلانی دیکەی ناوچەکە ئاینداریشیان کرد و دەوڵەتیشیان بنیات نا؟

ئایا لەدوای سەد ساڵ ئیدی ئەم پەیماننامەیە هەڵدەوەشێتەوە و ئیعتیباری نامێنێت ؟ ئەی ئەگەر هەڵوەشێتەوە کورد دەتوانێت فشار دروست بکات و  قەرەبووبکرێتەوە بە دروستکردنی قەوارەی سەربەخۆ؟ ئایا کورد دەتوانێت پەند لە ئەو هەموو ژێردەستەییە وەربگرێت و هەڵەکان دوبارە نەبنەوە ؟ ئایا ئیتر کاتی ئەوە نەهاتووە کورد هێندەش خۆش باوەڕ و فریو دراو نەبێت لە هەموو کایە ئاینی و سیاسیەکاندا  ؟ ئایا کاتی ئەوە نەهاتووەدەست لە خۆخۆری و پەرتەوازەیی هەڵگرێت؟ ئایا کاتی ئەوە نەهاتووە هەموو ئاریشە و ناکۆکیەکان وەلا بنرێت لە پێناوی سەربەخۆییدا؟ ئەمانە ودەیان پرس و تێڕامان و بە خۆدا چونەوە لە یادی سەدساڵەی لۆزاندا .