بۆچی کورد مەزهەبی ئیمامی شافیعی پەیڕەو کردووە؟

مەلا عبدالله شێرکاوەیی*

یەکێ لەو هەنگاوە گرنگ و فەزڵە گەورانەی خوای پەروەردگار وەک مننەت بەسەر ئۆممەتی ئیسلام باسی کردووە، ناردنی پێغەمبەری پێشەوایە (سەلامی خوای لێ بێت) کە لە پێناو گەیاندنی پەیامی خوای پەروەردگار بە مرۆڤایەتی و جێبەجێکردنی شەریعەت لەسەر زەوی، توانی لەماوەی پێغەمبەرایەتیدا پەیامی ئیسلام بە جوانی و بێ کەم و کوڕی بگەیەنێت و، رێبازو میراتێکی گەورەی هیدایەتدەرو زانستی پێشکەش بە ئۆممەت بکات.

دوای وەفاتی ئەو بۆ درێژەدان بەم رێبازە پیرۆزەو، تەبلیغ و بڵاوکردنەوەی رێنماییەکانی ئیسلام، لە پێناو خزمەتکردنی شەریعەت و روونکردنەوەو گەیاندنی بە مرۆڤایەتی، ئەرکەکە وەک میرات کەوتە سەر شانی زانایانی ئیسلام، بەو پێیەی خوای گەورە پێگەی زانست و زانایانی پایەدار کردووەو، بەرچاو ڕوونی بە مرۆڤ داوە لەکاتی پێویست بگەڕێنەوە بۆ زانایان، وەک دەفەرموێ: (فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ) الأنبیاء:7. هەروەها پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) دەفەرموێ: ((وَأَنَّ العُلَمَاءَ هُمْ وَرَثَةُ الأَنْبِيَاءِ، وَرَّثُوا العِلْمَ، مَنْ أَخَذَهُ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ)) رواه البخاري. ياخود دەفەرموێ: « إِنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ لِهَذِهِ الأُمَّةِ عَلَى رَأْسِ كُلِّ مِائَةِ سَنَةٍ مَنْ يُجَدِّدُ لَهَا دِينَهَا » رواه أبو داود.

بە حوکمی بڵاوبوونەوەی ئایینی ئیسلام و فراوانبوونی بازنەی موسڵمانێتی لە ناوچەکەو، زۆربوونی خواست و گۆڕانی واقع و گەڕان بەدوای تێگەیشتنی دروست لە شەریعەت، ئەرکی زانایانی ئیسلام وەک بەرپرسیارێتی دۆخەکە قوڕستر خۆی نواند، بۆیە چەندین کەڵە زاناو مەدرەسەو مەزهەبی فیقهی بە ئامانجی خزمەتی تێگەیشتن لە دین و روونکردنەوەی بابەتە فەرعی و ئیجتیهادییەکان هاتنە کایەوە، دیارترینیان مەزهەبی ئیمامی ئەبو حەنیفەو ئیمامی مالیک و ئیمامی شافیعی و ئیمامی حەنبەلی بوون، کە تا ئێستاش ئەم چوار مەزهەبە دیارو بەربڵاون لە وڵاتانی ئیسلامی و، بە درێژایی دوازدە سەدە هەژموون و کاریگەری و ناوو ناوەرۆکیان لە زیهنی پەیڕەوانی ئایین زیندووەو، خزمەتێکی گەورەیان لەبواری زانستی و فیقهی و تێگەیشتنی دروست و توراسی ئیسلامی و؛ ئاراستە کردنی موسڵمانان بەرەو پابەندی بە شەریعەت و چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ دەق و هەڵێنجانی حوکمی شەرعی و روونکردنەوەی بابەتە ئیجتیهادییەکان و داڕشتنی بنەمای زانستی و رێسای بنەڕەتی بۆ شرۆڤەی دەقەکان پێشکەش کردووە، ئەم مەدرەسە فیقهیانە زادەی تێگەیشتنی گەورە زانایانن بۆ خزمەتی ئیسلام و موسڵمانان و فەزیلەتی زۆریان بەسەر شوێنکەوتووانی ئۆممەت هەیە، نەک هاودژو پێچەوانەی یەکتری بن، چونکە راجیایی و ئیختیلافی ئەوان لە خودی دین نەبووە، بەڵکو بۆ خزمەتی دین و شرۆڤەی ئەو لایەنە بووە کە مەجالی ئیجتیهادی لەخۆ گرتووە، بەواتایەکی تر راجیایی و جیاوازی نێوان موجتەهیدو مەزهەبەکان لە ئەسڵ و ئوسوڵی شەریعەت نەبووە، بەڵکو لە تێگەیشتنی دەقەکان و شۆڕکردنەوەو جێبەجێکردنی رێسا گشتیەکان بەسەر رێسا فەرعیەکان خۆی بینیوەتەوە، بە لەبەر چاو گرتنی سەرچاوەی سەرەکی و بنەڕەتی کە قورئان و فەرموودەیە.  

مەزهەبی پێشەوا شافیعی- رەزای خوای لێ بێت- وەک مەزهەبێکی دیاری زانستی و فیقهی و مەنهەجی و بنچینەیی و هەڵێنجراوو لە قورئان و فەرموودە، سروشت و تایبەتمەندی و هەڵەکەوتەی خۆی هەیە، کە لە بنەڕەتدا دەگەڕێتەوە بۆ ئيمام ئەبو عبدالله محمدی کوڕی ئیدریسی کوڕی عەباسی کوڕی عوسمانی کوڕی شافعی کوڕی سائبی موتەلیبی قوڕەیشی (150هـ - 204هـ)، لە شاری غەززەی وڵاتی فەڵەستین لەدایکبووە، بۆیەش بە شافیعی ناوی دەرکردووە، چونکە باپیرەی گەورەی (شافعی کوڕی سائب) سەحابە بووەو لەرووی نەسەبەوە دەگاتەوە نەسەبی پێغەمبەرو (درودی خوای لەسەر بێت) قوڕەیشی بووە، ئەمەش دەچێتە چوارچێوەی ئەو فەرمودەیەی پێغەمبەر (درودی خواێ لێ بێت) کە دەفەرموێ: (النَّاسُ تَبَعٌ لِقُرَيْشٍ فِي هَذَا الشَّأْنِ، مُسْلِمُهُمْ تَبَعٌ لِمُسْلِمِهِمْ، وَكَافِرُهُمْ تَبَعٌ لِكَافِرِهِمْ، وَالنَّاسُ مَعَادِنُ، خِيَارُهُمْ فِي الجَاهِلِيَّةِ خِيَارُهُمْ فِي الإِسْلاَمِ، إِذَا فَقِهُوا..) رواه البخاري ومسلم. هەروەها لە تیرەی بەنی موتەلیبە کە فەزڵی ئەم تیرەیە لە نەژادی پێغەمبەر زۆرەو، ئەوانەی لەرێی ئەم نەسەبەوە دەگەنەوە پێغەمبەر (درودی خوای لێ بێت) لە زەنجیرەی نەژادی ئەو هەژمار دەکرێن، کەواتە ئیمامی شافیعی خاوەنی ئەم فەزیڵەت و شەڕەفە گەورەیەیە. وێڕای ئەوەی ئەم زاتە بەرێزە یەکێک بووە لەوانەی لە خەیرولقڕون ژیاوە، کە پێغەمبەر(درودی خواێ لێ بێت) لە بارەیانەوە دەفەرموێ: (خَيْرُ أُمَّتِي الْقَرْنُ الَّذِينَ يَلُونِي، ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ) رواه مسلم. ئەمەش بە بەراورد لەگەڵ ئیمامە بەرێزەکانی تر تایبەتمەندی ئیمامی شافیعی بووە.

ئیمامی شافیعی کە لە سەردەمی گەشەی زانستی و سەقامگیری حوکمڕانی و سەرهەڵدانی نووسینەوەی زانستەکان و مەدرەسە فیقهی و عەقیدەییەکان ژیاوە، سوارچاکێکی کاراو دیاری زەمان و زەمینی خۆی بووە، فیقهناسێکی گەورەو کەسایەتیەکی هەڵکەوتەو زانستی و خاوەن فکرێکی تیژو هەستێکی قوڵ و بەهرەیەکی بێ سنووری حیفزو دەربڕین و روانبێژی و تێگەیشتن و زیرەکی و زەکاوەت بووە، لە ئەدەب و زانستەکانی چەرخی خۆی وێنەی کەم و لە رووی دانایی و دینداری و تەقواو زوهدو تەوازوع و وەرع و وریایی لە لوتکەدا بووە، هەڵکەوتووێکی بەئاگاو هۆشیار بووە لە رووداوەکانی رۆژگارو ئاڵنگارییەکانی ژینگەی خۆی، لە بواری نووسین و تەئلیفات و دانانی رێسای زانستی فیقهی ناوسراو بە (أصول الفقه) دەسپێشخەر بووەو بناغەی مەزهەبی داناوە،و دانەری یەکەمین کتێبی ئەم زانستەیە بەناوی (الرسالە)، کە بەسەرچاوەی یەکەمی بنیاتنانی رێسا بنچینەییەکانی مەزهەب دادەندرێت.

ئیمامی شافیعی- رەزای خوای لێ بێت- وەک فەقیهو موجەدیدی سەردەمی خۆی، دەستێکی باڵای هەبووە لە پارێزگاریکردن لە عەقیدەی ئۆممەت و سەرخستنی سووننەت لەرێی دانانی یاساکانی زانستی فەرمودەناسی و رەواندنەوەی گومانەکان و هەڵوەشاندنەوەی هەوڵە بێ بنەماکانی بەرهەڵستکارانی ئایین و کۆکردنەوەی هەردوو مەدرەسەی (ئەهلی ڕەئی لەعیراق و ئەهلی حەدیس لە حیجاز) و داڕشتنی رێسا بنچینەییەکانی زانستی فیقهناسی و سەررێژی ئیجتیهادەکانی بە بەڵگە، واتە وێڕای پشت بەستن بە قورئان و فەرمودەو ئیجماع و قیاس و بۆچوونی یاوەران، لە چوارچێوەی ئەو بنەما گشتی و رێسا بنەڕەتیە زانستیە گرنگانە کاری کردووە، کە ئیمامی شافعی وەک سەر مەزهەب و دامەزرێنەر؛ بناغەی بۆ داناوەو سوودی لە ئەزموونی تێکڕای تێڕوانین و مەدرەسە فیقهیەکان وەرگرتووە، لەو ساوە تا ئێستا ئەم مەزهەبە رۆڵی پێشەنگی لە ساغکردنەوەو داڕشتنی بنەماو رێسای فیقهی گێڕاوەو، کاریگەری لەسەر نەخشەڕێی هۆشیاری و تێگەیشتنی دروست و زانستی لە جیهانی ئیسلامی داناوەو دۆخی زۆرێک لە وڵات و کۆمەڵگە موسڵمانشینەکان بە رێڕەوی ئەم مەزهەبە رووناک بووە.

کورد وەک گەلێکی موسڵمانی ئەهلی سووننە کە بەشداری و هاوبەشیەکی دیارو کارای لە بنیاتنانی شارستانیەتی ئیسلامی هەبووە؛ لە رووی رێبازی فیقهییەوە بە درێژایی پتر لە دە سەدە پەیڕەوی لە مەزهەبی ئیمامی شافیعی کردووە، تا ئەو ئاستەی لە ئەنجامی ئەم پەیوەندی و پابەندییە؛ کورد بەم مەزهەبە نێوبانگی دەرکردووەو، وەک بڵێی ئیمامی شافیعی لەهەناوی کورد کەوتبێتە خوارەوە، بۆتە رەمزی یەکبوونی کوردو سیمایەکی دیاری کۆمەڵگەی کوردەواری، بەدەر لە ئینتیمای قەومی و قەبەلی؛ میللەتی کورد هەم فەزڵ و قازانجێکی گەورەی مەعنەوی و مەعریفی و شارستانی و کلتوری بۆ خۆی وەرگرتووە، هەمیش خزمەتێکی گەورەی بەرامبەر ئەم مەزهەبە نواندووە، گەورە زانایانی کورد بەشێوەیەکی ئاسایی و دوور لە هەر ناکۆکی و دەمارگیری و جەدەلی ئەوەی کام مەزهەب بۆ کورد گونجاوو باشە یان لە پێشترە، مەزهەبی ئیمامی شافیعی هەڵبژاردووەو دیراسەو پەیڕەوی کردووە، بوونی سەدان و هەزاران مەدرەسەی زانستە شەرعیەکان لەسەردەم و شوێنە جیاجیاکانی کوردستان و بەرهەمی زانستی زانایان؛ بەڵگەی ئەو راستیەیە کە کورد نەک تەنها بایەخی بە بڵاوبوونەوەی مەزهەب لە ناو کورد داوە، بەڵکو رۆڵێکی گەورەشی لە بڵاوبوونەوەی ئەم مەزهەبە لە ناو گەل و وڵاتانی تر گێڕاوە، هەر ئەمەشە وای کردووە ئەم رێڕەوە رەنگدانەوەی ئەرێنی و قوڵی لەسەر هزرو بیرو نەریت و کلتورو واقعی کورد هەبێت و، رۆژ بە رۆژ ئەم مەزهەبە گەورترو باڵاتر لەناو هەگبەی دینناسی و کلتوری و فکری و زانستی زانایانی کورد گەشە بکات.

بەو پێیەی مەزهەبی شافیعی بۆتە جێی متمانەو قەبوڵ و پاشخانی زانستی فیقهناسان، بە سێیەمین مەزهەبی ئەهلی سووننە لە ناو مێژووی موسڵمانان دادەنرێت، هەروەک لەرووی ئیمتیدادی مەزهەبیەوە یەکێکە لەو ریڕەوە فیقهییانەی تا ئێستا پانتاییەکی زۆری لە جیهانی ئیسلامی بەرکەوتووەو، بۆتە سەرچاوەو جێی قەبوڵ و وەرگرتنی بەشێکی زۆر لە گەورە زانایان ئۆممەتی ئیسلامی، لەناو کوردیش رەگ و ریشاڵی مێژوویی قوڵی هەیەو رێڕەوی زاناو پێشەوا هەڵکەوتووەکان بووە، تا ئێستاش ئیجتیهادو کۆششە زانستیەکانی ئەم مەزهەبە بە زیندووی ماونەتەوەو سەرچاوەی دونیابینی و هۆکاری یەکڕیزی و یەک گوتاری میللەت و هەوێنی ئاشتی کۆمەڵایەتی و لە بەرچاوگرتن و پاراستنی بەرژەوەندییە گشتیەکانی موسڵمانانن، پشت ئەستوور بەو بنەماو تێگەیشتنە رەسەنە فقهیە زانستیانەی مەبەستی شەریعەتیان تێدا رەنگداوەتەوەو بەو پەڕی ئیخلاسەوە خزمەتی ئۆممەتیان کردووە.

بڵاوو بوونەوەی ئەم مەزهەبە گەورەیە لەناو کورد بە شێوە فراوانەکەی، دەرەنجامی هۆکارێکی تایبەت و زەمەنێکی دیاریکراو نیە، بەڵکو لە ئەنجامی بارودۆخی ئەو کات و رووداو و پێشهاتەکان و گۆڕانکاری ریشەیی و فتوحات و لاوازبوونی دەوڵەتی عەباسی و سەرهەڵدانی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و سیاسی و رۆشنبیری و قەزایی و ئاڵوگۆڕی بزاوتی شارستانیەتی ئەوساو ئاڵنگارییەکانی بەردەم مەددی دەستەڵات و سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی مەزهەبی دیکەو هزری شیعەگەری و خەواریج بەتایبەتی، رێگەی لە بەردەم گەورە زانایان شافعی  و زانایانی کوردی پەیوەست بەم مەزهەبەوە لەناوخۆو شوێنانی تر کراوەتر کرد بۆ زیاتر پەرەدان بە ناساندن و بڵاوبوونەوەی ئەم مەزهەبە، بەو پێیەی واقعی کۆمەڵایەتی و خواستی زانایانی کورد لە سایەی نزیکی و ئاشنایەتی و هەڵکشانی ئاستی زانستی و تێگەیشتنیان لەسەر دەستی گەورە زانایانی دیکەی شافیعی مەزهەب لە میسڕو عیراق، هۆکاری پەرەسەندنی ئەم مەزهەبەو بڵاوبوونەوەی بووە لەناو کورددا، هاوکات هەندێ فاکتەری تریش هەیە کە لە بەشێکی توێژینەوەو سەرچاوەکان ئاماژەیان پێ دراوەو، بەشێکیان بەشێوەی راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ رۆڵیان هەبووە لە هەڵبژاردن و بڵاوبوونەوەو ماوەنەوەو پەیڕەوکردنی مەزهەبی ئیمامی شافیعی لە ناو میللەتی کورد کە لێرە بە شێوەی خاڵ باسی لێوە دەکەین:

یەکەم: نزیکی کورد لە مەزهەبی ئیمامی شافیعی لەرووی هەڵکەوتەی جوگرافی و واقیع و کلتورو ئاراستەی مەنهەجی زانایانی کوردەوە؛ ئەگەرچی هیچ زانیارییەکی ورد سەبارەت بە پەیوەندی راستەوخۆی هیچ زاناو فەقیهێکی کورد بە ئیمامی شافیعیەوە بەردەست نیە، بەڵام ناکرێ ئەم پەیوەندی و لێک نزیکبوونەی پێشەوا شافیعی لەرووی گەشتی زانستی و جوگرافیای ناوچەکە نادیدە بگرین لە ئاشنایەتی و بڵاوبوونەوەی مەزهەب لەناو میللەتی کورد، بەتایبەت کە ئیمامی شافیعی (رەزای خوای لێ بێت) لەمیانەی گەشتەکەی لە عیراق بەرەو میسڕ، بە کوردستاندا رۆیشتووەو ماوەیەک لە شاری (نوسەیبین) ماوەتەوەو سەرقاڵی دیراسەی فیقهی و بڵاوکردنەوەی زانست بووە، ئەمەش هۆکار بووە بۆ ئەوەی زانایانی کورد زووتر مەزهەبەکە بناسن و خزمەتی بکەن، هەروەک زانای ناوداری کورد مامۆستا مەلا عەبدولکەریمی مودەریس لە کتێبی (جواهر الکلام فی عقائد أهل الإسلام) ئاماژە بەو راستیە دەکات و دەڵێت: " ئیمامی شافیعی دوای دەرچوونی لە مەدرەسەی ئیمام مالیک دەگەڕێتەوە بەغداو پاش ماوەیەک دەچێتە شیمالی عیراق و ماوەی دوو ساڵ لەوێ دەمێنێتەوەو لەگەڵ زانایان و ئەهلی عیلم سەرقاڵی بڵاوکردنەوەی زانست و دیراسەی بابەتە ئیجتیهادی و فیقهییەکان دەبێت، هەر ئەمەش وایکرد زانا کوردەکان پەیڕەوی مەزهەبی ئەو زاتە بکەن و بیگەیێنن".

دووەم: پەیوەندی کورد بە مەزهەبی ئیمامی شافیعی و بڵاوبوونەوەی ئەم مەزهەبە لەکوردستان دەگەڕێتەوە بۆ کۆتاییەکانی سەدەی چوارەم و سەرەتای سەدەی پێنجەم، هەرچەند سەرچاوەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن، کە گەیشتنی فیقهی شافیعی بە کورد لەرێی زانایانی میسڕەوە؛ بەتایبەت هەردوو زانای ناودارو فیقهناس (شێخ ئیسماعیلی مزنی و شێخ رەبیعی مورادی) پێشتر بووە، هەروەها مەدرەسە زانستیەکانی بەغداو جزیرەو میسڕو، دەرکەوتنی یەکەمین فیقهناسی کورد بەناوی شێخ یوسف کوڕی ئەحمەد ناوسراو بە (ابن کج) لەسەدەی پێنجەم و، کردنەوەی یەکەم مەدرەسەی فیقهی مەزهەبی ئیمامی شافیعی لە کوردستان لەناو قەڵای شاری هەولێر لەسەرەتای سەدەی پێنجەمی هیجری لەسەر دەستی زاناو فیقهناسی گەورە (شێخ خضری کوڕی عقیلی ئەربیلی)، کە یەکێک بووە لە دەرچووانی مەدرەسەی نیزامیەی بەغدا، رۆڵیان بینیوە لە گەیاندن و ناساندنی ئەم مەزهەبە بە زانایانی کوردو بڵاوبوونەوەی لە ناوچە کوردنشینەکان، بەتایبەت زانایانی وەک شێخ محمدی شاشی و شێخ ئەبو قاسمی دینەوەری و شێخ ئەبو محمدی تازرونی ئامەدی، تا وای لێهاتووە لەسەدەی شەشەم زۆرینەی هەر زۆری میللەتی کورد پەیڕەوی مەزهەبی شافعی کردووەو، فەتواو فیقهو تەدریس و تەلیف و شرۆڤەو شەرح و رێکخستنی ژیان و باری کۆمەڵایەتی لە چوارچێوەی ئەم مەزهەبەدا خۆی بینیوەتەوە.

سێیەم: مەزهەبی ئیمامی شافیعی لە بنەڕەتدا مەزهەبێکی هاوسەنگ و میانڕەو و ناوەندگیرە، چونکە هەڵێنجراوو کۆکەرەوەی هەردوو ئاراستەی مەزهەبە فیقهییەکان بووە، بەتایبەت مەزهەبی (ئیمام ئەبو حەنیفە) کە مەشهوورە بە پابەندی بە دەق و لەبەرچاوگرتنی رەئی، هەروەها مەزهەبی (ئیمام مالیک) کە زیاتر پابەندی دەق بووەو زۆر ئیعتیباری بۆ رەئی نەکردووە، بەمانایەکی تر لە بنەمادا لەگەڵ ئیمام ئەبو حەنیفەو لە بایەخدان بە فەرموودە لەگەڵ ئیمام مالیک یەک دەگرێتەوە، لەبەر ئەوەش بووە خەڵکی خوراسان بە مەزهەبی ئەهلی حەدیس و خەڵکی عیراقیش بە مەزهەبی سەرخەری فەرمودە (ناصر الحديث) ناویان بردووە، هاوکات پێشەوا شافیعی لەرووی تێڕوانین و روانگەی زانستی و جیهانبینیەوە کەسایەتیەکی پارێزکارو میانڕەوو پابەند بە بنەمای ئینساف بووەو لە بۆچوون و ئیجتیهادەکانی قەت بەلای دەمارگیرییەوە نەچووە، لەم بارەوە وتەکەی مەشهورە کە دەفەرموێ: (إذا صح عندكم الحديث فأعلمني به أذهب إليه، حجازيا كان أو شاميا أو عراقيا أو يمنيا). وفی روایە: (إذا صح عندكم الحديث عن رسول الله صلى الله عليه وسلم  فقولوا به، واضربوا بقولي عرض الحائط، فلا قول لي مع رسول الله صلى الله عليه وسلم).

چوارەم: زانایانی کورد رۆڵێکی گەورەیان گێڕاوە لە بڵاوبوونەوەی مەزهەبی ئیمامی شافیعی لە ناوچە کوردنشینەکان و بەشێکی تری وڵاتی ئیسلامی وەک یەمەن و میسڕو شام، بەپێی سەرچاوەکان بەهێزترین هۆکاری بڵاوبوونەوەی مەزهەبی شافیعی لەناو کورد دەگەڕێتەوە بۆ سیاسەتی دەوڵەتی ئەییوبی و سەرکردەکانی، کە پەیوەست بوون بە مەزهەبی شافعییەوە، بەتایبەت سەرمەشقی ئەم هەنگاوە دەگەڕێتەوە بۆ سەرکردەی دیاری کوردو جیهانی ئیسلامی سەلاحەددینی ئەییوبی، کە لەماوەی حوکمڕانی خۆیداو لە چوارچێوەی ئەجێندای هەنگاوەکانی؛ بایەخدان و ناساندن و بڵاوکردنەوەی مەزهەبی شافیعی توانی رۆڵ ببینێ و لەسەر ئاستی سیاسی و ئیداری و تەنانەت لە پێگەی فەتواو قەزاو تەدریس و وتارو ئامۆژگاری و بڵاوکردنەوەی دینداری و تێگەیشتنی فیقهی و نووسین و شەرح و توێژینەوەی بابەتە زانستیەکان؛ ئەم مەزهەبە موعتەبەرە بکاتە ئەولەویەتی جومگەکانی دەستەڵاتی خۆی، بەمەش سەرنج و بۆچوونی زۆربەی زانایانی بۆ ناو بازنەی مەزهەب راکێشاو رۆحێکی تازەتری بە کاروانی بڵاوبوونەوەی مەزهەبی شافیعی لەناو کورد بەخشی و پاڵپشتیەکی گەورەی بۆ فوقەهاو پشەوایانی دین دروست کرد، هەر یەک لە گەورە زانایانی وەک: شێخ زیائەددینی هەکاری و شێخ ئەبو حەسەنی کوردی و شێخ ئەبو عەمری مارانی و قازی عبدالرحمن مارانی و شێخ فەخرالدین ئەبو تاهیرو زانای ناودار شێخ مەلا عیماد موسڵی کوردی و شێخ محمد جزیری و شێخ تەقیەددینی شارەزووری و ئیبن خەلەکان و شێخی سەیفەددینی ئامەدی بەشێکن لە رێبەرانی رەوتی خزمەت بە مەزهەبی شافیعی و بڵاوبوونەوەی بە وڵاتانی ئیسلامی لە کۆتاییەکانی سەدەی پێنجەم و سەرەتای سەدەی شەشەمی کۆچیدا.

پێنجەم: بەو پێیەی ئەم مەزهەبە زادەی ئەزموونی کەڵەکەبووی مەعریفی و زانستی و جیهانبینی و تایبەتمەندی ئیمامی شافیعیە- رەزای خوای لێ بێت-، کە خۆی تەدوینی مەزهەبی خۆی کردووەو بەپێی تێڕوانینی جمهوری زانایان یەکەم کەس بووە بناغەی زانستی ئوسوڵ فیقهی داڕشتووەو زیاتر بایەخی بە رێسا گشتی و بنەڕەتیەکان داوە، لەئەنجامی زانایی و لێهاتوویی و تێکەڵاوی و شارەزایی لە نەریت و کلتووری کۆمەڵگەکان و گەڕیدەیی و گەشتی ژیانی بۆ وڵاتانی وەک سعودیەو میسڕو عیراق و یەمەن و کوردستان.. هتد، وای کردووە ئەم مەزهەبە رۆڵی رابەری لەئاراستەکردنی خەڵک و راستکردنەوەی دەستەڵات و گۆڕینی واقع و لابردنی ستەم و رەخساندنی زەمینەی تێگەیشتنی دروست بۆ ئایین بگێڕێ، کە ئەمە خاڵێکی تری هاریکار بووە لە وەرگرتن و بڵاوبوونەوەی ئەم مەزهەبە لە بەشێکی گەلانی جیهانی ئیسلامی بە گشتی و گەلی کورد بەتایبەتی.

شەشەم: کورد وەک نەتەوەیەکی موسڵمانی خاوەن فەرهەنگ و کلتورو نەریت؛ قەزانجێکی گەورەی لەمەزهەبی ئیمامی شافیعی بینیوە، چونکە مەزهەبێکی میانڕەوو دووربین و ناتوندوتیژەو بگرە بەرهەڵستی توندڕەویشی کردووەو هۆشیاری و تێگەیشتنی دروست و زانستی بەتاکی کورد داوەو ئیلهام بەخش و خەزانەیەکی گەورەی پشت هێزی زانستی گەورە زانایانی کورد بووە، بۆیەش گەورە رێبەرانی نەتەوەیی و نیشتمانی هەر لەسەر ئەم رێڕەوە رۆیشتوون و پەرەیان پێ داوە، لەلایەکی تریشەوە هێمای یەکڕیزی و یەکهەڵوێستی و ئاشتیخوازی و تەبایی نەتەوایەتی و نیشتمانی گەلی کورد بووەو هەستی نەتەوایەتی پاراستووە، کە لەهەموو سەردەمەکان ئەم خاڵە بنەمایەکی گرنگی پێشوەچوونی شارستانیەت و سەقامگیری وڵات و ئاشتەوایی کۆمەڵایەتی و مایەی پێکەوەژیانی ئایینی و نەتەوەیی و پێکهاتەی تری جۆراوجۆر بووە، دەکرێ بگوترێ ئەمەش یەکێک بووە لەو هۆکارو بنەمایانەی بەدرێژایی دە سەدەیە زۆرینەی کورد ئەهلی سووننەو جەماعەو پەیڕەوی لە مەزهەبی ئیمامی شافیعی کردووە، لەو نێوەدا میراتی زانستی زۆرینەی زانایانی کورد لەسەر حیسابی ئەم رێڕەوە خۆی بینیوەتەوە، هەروەک شەڕەفخانی بەدلیسی لە کتێبی شەڕەفنامە دەڵێت: " گەلی کورد هەموویان ئەهلی سووننەو لەسەر رێبازی مەزهەبی شافیعین".

ماوتەوە بڵێم: گرنگیدان بەدەرخستنی رەهەندە جیاوازەکانی ئەم بابەتەو، خزمەتکردنی بەرهەم و کۆششی هەڵکەوتووانی ئۆممەت بەتایبەتی رێبەرانی زانستی سەر مەزهەبی ئیمامی شافیعی، بۆ بەستنەوەی رابردووی توراسی فیقهی بە ئێستاو ئاشناکردنی پەیڕەوانی زانست و رێڕەوی فکری و مەزهەبی گەورە زانایان؛ هەنگاوێکی پێویست و گرنگە نەخاسمە بۆ بۆ ئێستای واقعی کوردو رۆڵەکانی ئایندە، لەهەمان کات هێزو پاڵپشتیەکی فرە رەهەندە، لە بنیاتنانی یەکدەنگی موسڵمانان و پێشکەوتنی شارستانیەت و هێشتنەوەی میللەتی کورد لەسەر ئەم رێڕەوە پاک و رەسەنەی شەریعەتی ئیسلام.

* ئەندامی مەکتەبی تەنفیزی و بەرپرسی راگەیاندنی یەکێتی زانایانی ئایینی ئیسلامی کوردستان.