كورتە باسێك لەبارەی ناساندنی گوندی (دەرەی مەڕ)ـەوە:

(گوندی دەرەی مەڕ)، ناوەکەی بە خۆیەوەتی، وهیچ ئاڵوگۆڕی پێ نەکراوە.. بە سۆرانی (دەرە)، واتە: چەم، (مەڕ)، واتە: ئەشکەوت، ئەم گوندە.. چەمێکی قووڵە، ئەم بەر وئەوبەری ئەشکەوتن، نزیکەی حەفتا ئەشکەوتی تێدایە، بیست دانەیان دەست کردن، وئەوانی دیکە سروشتین، لەڕووی مێژووەوە تائێستایشی لەگەڵ بێ، (گوندی دەرەی مەڕ) لە هیچ پەڕتووک وکتێبێکدا باسنەکراوە! تەنانەت گەڕیدەکانیش ڕێیان تێ نەکەوتووە، چونكە گوندێکێ پێچ بووە، بەڵام جاری وا هەيە ڕەسمێکی ڕەش وسپی مێژووی سەد ساڵمان پێ ئەدا، نموونە زۆرن بۆ مێژوی (گوندی دەرەی مەڕ)، ئەشکەوتی (گاورا)، واتە: جوولەكەكان، كە پێش هاتنی ئاینی ئیسلام خەڵكی ئەوێ‌ لەسەر ئاینی جوو بوون، ودوای ئیسلامیش تا ماوەیەكی زۆر دەستیان بە ئاینی خۆیانەوە گرتووە، ئەم ئەشكەوتە هی یەكێك لە بنەماڵە ناودارەكانی جوو بووە، کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەسەڵاتی ماددەکان، ئەم ئەشكەوتە بە قادرمە وپلیکانە بۆی سەردەکەویت، و ڕوو بە خۆرهەڵاتە، یەكێكی تریش لە ئەشكەوتە بەناوبانگەكانی ئەم گوندە، بریتییە لە (ئەشکەوتی ئیسافەدەلی)، پێدەچێت ئەو ژنە یەکێك بووبێ.. لە ئەندام پەڕلەمانەکانی (ئەنجومەنی ژیلا ومەرێ)ـى، هەورامان.. کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆسەد ساڵ پێش زاین، ومەزنترین دەسەڵاتی یاسادانان بووە لە ووڵاتی هۆرامانی جاراندا.

(گوندی دەرەی مەڕ)، لە خۆرهەڵاتەوە گوندی (دەرەوكێ‌)، كە ئێستا بەشێكە لە هەورامانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان، ولە خۆرئاواوە گوندی هاوینەهەواری ئەحمەدئاوا، ولە باكوریەوە گوندی (هانەی دن)، ولە باشوریەوە گوندی (زەڵم).. جوگرافیاكەی پێكدەهێنن، سەرژمێری باری شارستانی (نفوس)ـی، ئەم گوندە سەر بە خوڕماڵە، بەڵام وەك كەرتی كشتوكاڵیی سەر بە شارەدێی بیارەیە، و(25) كیلۆمەتر لە شاری هەڵەبجەوە دوورە.

خەڵكی (گوندی دەرەی مەڕ) لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە لە (15) هۆز وتیرە وبنەماڵە پێكهاتوون، ناسراوترینیان بنەماڵەی سەییدەكانی دەرەیمەڕن، كە لقێكی ساداتی بەرزنجەن، وسەدان ساڵ لەمەوبەر لەوێوە هاتوون، ولەم گوندە نیشتەجێ‌ بوون، خەڵكی ئەم ئاواییە پەیوەندی باشیان لەگەڵ گوندەكانی دەوروبەری خۆیاندا هەیە، وخزمایەتییان پێكهێناوە، بەشێكی بنەماڵەكانی ئەم گوندە لەگەڵ بنەماڵەكانی گوندی (دەرەوكێ‌)، كە ئێستا بەشێكە لە هەورامانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان، ئامۆزان، گوندی دەرەی مەڕ، لەبەرئەوەی گوندێكی سنورییە، هەمیشە شوێنی قاچاخچێتی وبازرگانی بووە، وبەم هۆیەوە ئێستا زیاتر لە دە كەسی ئەم گوندە سەرمایەداری گەورەن، ولە شاری سلێمانی نیشتەجێن، وهەروەها بەهۆی ئەو بازرگانیيەوە كە لەوێ‌ هەبووە.. خەڵكی گوندەكانی دەوروبەریان چوونەتە ئەوێ، وبۆ دابینكردنی ژیانیان دەستیان بە كار كردووە، وخەڵكی گوندەكەیش بە دڵفراوانی جێگایان كردوونەتەوە، وهاوكارییان كردوون، وڕێی كاروكاسپییان پێداون.

خەڵكی (گوندی دەرەی مەڕ)، لە سەرەتای شۆڕشی ئەیلولەوە، دەستیان بە هاوكاری شۆڕش كردووە، وگوندەكەیان هەر لەو دەمەوە بۆ خۆپاراستن لە بۆردومانی حكومەت، بۆتە پەناگەی پێشمەرگە وخەڵكى لێقەوماوی دەڤەرەكە، وگوندەكە خاوەنی چەندین شەهیدی شۆڕشە، لەوانە فەرماندەی دیاری ناوچەی هەورامان: (شەهید عەلی مەلا)، كوڕی مامۆستا مەلا حەمەمینی دەرەی مەڕ، و(شەهید ئەحمەد دەرەمەڕی)، وهەروەها (كەريم حاميد)، وشەهید (بەشیری حاجی سەیید نیزام)، كە لە ناوچەی قەرەداغ ولە كاتی ئەنفالەكاندا شەهید بوو، ئەمانە هەموویان شەهیدی شۆڕشی گوڵانن، و(فەقێ‌ جەمیل)، و(شەهید سایب)یش، لە بزوتنەوەی ئیسلامی، خەڵكی ئەم گوندەن، هەروەها (40) شەهیدی كیمیابارانی هەڵەبجە، و(4) ئەنفالیان هەن!

(گوندی دەرەی مەڕ)، وەكوو زۆرینەی گوندە سنورییەكان، ساڵی (1978) لەلایەن ڕژێمەوە .. خەڵكەكەی باركراوە، وگوندەكە وێران كراوە، ودواتر ودوای ڕاپەڕینی ساڵی (1991) سەرلەنوێ‌ ئاوەدان كراوەتەوە، خەڵكی ئەم گوندە زیاتر بەقاچاخچێتی سنورەكانەوە خەریكبوون، بەڵام ئاژەڵداری وباخداریشییان كردووە، چونكە ئەمدیوی گوندەكە.. (سەڵوانی)، و(دلێ‌ دەم) موڵكی ئەوانن، و دوو گۆشتە زەوی زۆر گونجاون بۆ باخداری وكشتوكاڵ.

لە كەسایەتییە ناسراوەكانی ئەم گوندە: (مامۆستا مەلا حەمەمینی دەرەی مەڕ – كە لێرەدا بیۆگرافیای دەنووسینەوە)، (سەی ئەلی)، (سادَەق بەگ)، (حاجی حەمەخان)، (سەی عەودڵا)، (حاجی ساڵح)، (حاجی زۆراب)، (سەیيد محەمەد)، (ڕەحیم مارف)، (حاجی حەمەمرادَ)، (حاجی ڕەحمان بەگ)، ئەم حاجی ڕەحمان بەگە، ساڵی (1928 ز) حەجی كردووە، وپیاوێكی خواپێداو، و زۆر بەخشندە بووە، لەو ساڵی حەجكردنەیدا وێنەی گرتووە، وئێستایش وێنەكەی ماوە، كە تەنها كەسێكە لەو دەمەدا وێنەی هەبووبێ‌!

(گوندی دەرەی مەڕ)، بە درێژایی مێژوو، دەسەڵاتی خۆماڵییان پەسەند كردووە، وهەژموونی بێگانەیان ڕەتكردۆتەوە، ونزیكەی نیوسەدەی چەرخی كۆتایی پێش باركرانی.. لە ژێر قەڵەمڕەوی (ئەفراسیاوبەگی سالار – فەرمانڕەوای هەورامان)دا، بووە، وكەریم بەگی ئەفراسیاوبەگ.. بە دیاریكراوى كوێخای ئەم گوندە بووە، ئەو وباوكی زۆر لە خەڵكی دەرەی مەڕ.. ڕازی بوون، وخەڵكی گوندەكەیش – بە ئێستایشەوە- لێیان ڕازین.   

لەڕووی شوێنەوارییەوە.. (گوندی دەرەی مەڕ)، بەهۆی ئەشكەوتەكانیەوە ژمارەیەكی بەرچاو شوێنەواری لێیە، وەكوو باسیشمان كرد.. گوندێكی چەپەن ودوورە دەستە، وتەنها كەسی شارەزا ئەتوانێ‌ ڕێگاكانی چوونە ناو ئەم گوندە، وهاتنە دەرەوە لێی بدۆزێتەوە، وبەم هۆیەوە – وەك ڕووداوێكی سەیر- دەگێڕنەوە، لە سەردەمی زوودا ژمارەیەك چەتە ڕوو دەكەنە ئەم گوندە بە مەبەستی ڕووتكردنەوەی.. بەڵام كە دێنە نزیكی گوند وكێوەكانی دەوری.. شەو دەبێت، تا ڕۆژ دەبێتەوە دەگەڕێن، ئەو دوو – سێ‌ ڕێگایەیان بۆ نادۆزرێتەوە، كە لێیەوە بچنە ناو گوندەكە، ئیدی ڕۆژ دەبێتەوە وكارەكەیان سەرناگرێ‌، بەداخەوە بیست ساڵێكە ئەم گوندە چۆڵە وتەنها وەكوو شوێنەوارێك ئەناسرێتەوە!

لێرەدا چەند لاپەڕەیەك لە ژیانی.. زانا وكەسایەتی دیاری دەرەی مەڕ، وهۆرامان: (مامۆستا مەلا حەمەمینـی دەرەى مەڕ) دەنووسینەوە، ئەو باش مەلایەی بەشێكی زۆری تەمەنی لەگەڵ خەڵكی ئەو گوندەدا بەڕێكردووە، وبووەتە یەكێك لە ڕەمزە دیارەكانی دەرەمەڕییەكان.

ناو، ونازناوەكانی، ولەدایكبوونی: مامۆستا مەلا حەمەمیـن، كوڕی مەحموودی كەنعانە، ولە گوندی (بێساران)، لە ناوچەی هەورامانی ژاوەرۆ.. لە كوردستانی ئێـران، لە دەوروبەری ساڵی (1887ز) لەدایكبووە، ونازناوی لە ئێـراندا (دادگُستەر)ـە، وبە (مەلا حەمەمیـنی كەنعان)، و(مەلا حەمەمیـنی بارام ئاوا)، وهەروەها (مەلا حەمەمیـنی دەرەیمەڕ)یش، ناسراوە.

خوێندن وپێگەیشتنـی: مامۆستا مەلا حەمەمیـن، لە گوندی (بارام ئاوا)ـی، ناوچەی هەورامانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان.. دەستی بە خوێندن كردووە، ودواتر چووەتە كوردستانی عێـراق، ولە ناوچە جیاجیاكانی باشوری كوردستاندا درێژەی بە خوێندن داوە، (مامۆستا شێخ جەلال شێخ عەبدوڵڵا دەمەیەوی)، "ڕەحـمەتی خوای لـێ‌ بێت" بۆ بەندەی ئامادەكاری ئەم ژیاننامەیەی گێڕایەوە، كە مامۆستا مەلا حەمەمیـن بۆی باسكردووە كە لە چەرخی نەوجەوانیدا وبە مەبەستی خوێندن چۆتە شاری هەولێـر ودەیفەرموو: مامۆستاكەم ئەوەندەی خۆشدەویستم، زۆرجار لە ماڵی خۆیان دەرسی پێدەگوتم، وتەصریفی مەلا عەلیم دەخوێند، وبە نازناوی (پشیلەسوور).. لە خۆشەویستیدا بانگی دەكردم!! چونكە (مامۆستا مەلا حەمەمیـن).. خۆی كەمێك لە ڕەنگدا سووركار بووە!

دوای ئەوەی كە ماوەیەكی زۆر لە دیوی باشوور لە خزمەت زانایاندا سەرقاڵی دەسخستنی زانست بووە، دواتر گەڕاوەتەوە ڕووەو ڕۆژهەڵات، ولە شاری (سنە) گیـرساوەتەوە، وچووەتە مزگەوتی (مەولانا)، ولە خزمەت (مامۆستا مەلا محەمـمەدی مەولانا)دا، پەڕتووكەكانی: (بورهانی گەلەنبەوی)، و(جَمْعُ الـجَوامِع) لە زانستی (أصول الفقه)دا، و(شەرحی مەواقیف)ـی، خوێندووە، ودواتر چۆتە مزگەوتی (توبا خانم) لە گەڕەكی (قەتارچییان) لە خزمەت (مامۆستا مەلا عەبدولعەظیم موجتەهیدی) درێژەی بە خوێندن داوە، وهەر لە خزمەت ئەودا كۆتایی پێهێناوە، وئیجازەی عیلميی – مەلایەتی لێوەرگرتووە.

مەلایەتی كردنی: دواجار (مامۆستا مەلا حەمەمیـن) دەگەڕێتەوە گوندی (بارام ئاوا) بە مەبەستی مەلایەتی و وانەووتنەوە وكاروباری ئاینی، ودواتر بە كاری مەلایەتی دەچێتە گوندی (گوێزە كوێرە) لە ناوچەی مەریوانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان، ودوای ماوەیەك لێرەیشەوە دەڕواتە گوندی (نژمار) هەر لە هەمان ناوچە، ولەم گوندەدا فەقێیان لە دەوری كۆدەبنەوە، وحوجرەیەكی تۆكمە پێكەوە دەنێت، وقوتابیان زۆر لێی سوودمەند دەبن، ودوای ماوەیەك، ولە ساڵی (1324ك- 1946ز)  لە (هەورامانی تەخت)ـەوە، دەڕواتە گوندی (دەرەیمەڕ) لە ناوچەی هەورامانی باشوری كوردستان، وتا كۆتایی ژیانی لەوێ‌ دەمێنێتەوە.

هاوسەرگیـری كردنەكانی، ومنداڵەكانی: شایەنی باسە، مامۆستا مەلا حەمەمیـن.. چەند جارێك پڕۆسەی هاوسەرگیـری ئەنجامداوە:

(1). لە یەكێكیاندا كچی عەللامە مامۆستا مەلا باقری بالك، "ڕەحـمەتی خوای لـێ‌ بێت" هاوسەری بووە، كە لەو كاتەدا مامۆستا مەلا حەمەمیـن، مەلای گوندی (بارام ئاوا) بووە، لە دیوی هەورامانی كوردستانی ئێـران، ولەم ژنەی كوڕ وكچێكی هەبووە، كوڕەكە ناوی (مەلا ئەحمەد) بووە، مەلایەكی زۆر خوێندەوار و زیرەك بووە، بە داخەوە كە دواتر كەوتۆتە دیوی باشوری كوردستان، وشاری سلێمانی، وموبتەلای دەردی فیكریی شیوعیەت بووە، كە لەو سەردەمەدا پەتایەكی كوشندە وباو بووە، وبەم هۆیەوە لە مەلایەتی دابڕاوە، (خوای گەورە لێی خۆش بێت)، ئەم مەلا ئەحمەدە.. كوڕ وكوڕەزای لەدوا بەجێماوون، كە زۆربەیان نیشتەجێی تاراوگەن لە وڵاتی سوید، و(عيرفان ئەحمەد)ـی، شاعیر.. كە لەم ساڵانەدا لە سلێمانی ژیانئاوایی كرد، كوڕی ئەم مەلا ئەحمەدەی مەلا حەمەمیـنی دەرەیمەڕە، وكچەكەیشی لەم ژنە یەكەمینەی ناوی (ڕوقیە) بووە، كە شووی كردووە بە پیاوێكی خەڵكی گوندی (بلچە سوور) لە ناوچەی چەمی شەمیان، نزیكە دێی ئاواییەكانی (چۆڕ)، و(هەزارخانی)، و(هەجمنە)، وهتد .... لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان. 

پێویستە ئاماژە بەوەیش بدەین كە چۆن مامۆستا مەلا حەمەمیـن زاوای مامۆستا مەلا باقری بالك بووە، لە لایەكی تریشەوە مامۆستا مەلا عارفی كوڕی مامۆستا مەلا باقری بالك زاوای مامۆستا مەلا حەمەمیـن بووە!

(2). هەروەها ژنێكی پێنجوێنەییشی هێناوە، وكچێكی لێی بووە بە ناوی (مریەم)، كە ئەم كچە شووی كردووە بە پیاوێك بە ناوی: (ئەولسەمەد دەروێش محەمـمەد).

(3). ژنی سێیەمیشی لە هەورامانی تەخت هێناوە، بە ناوی (عەدلە خالید فەتاح) كە ئەم ژنەیان (115) ساڵ تەمەنی كرد، ولە بەرواری (19/3/2015) كۆچی دوایی كردووە، ولە گۆڕستانی نوێی گوندی ئەحمەدئاواى سەر بە خوڕماڵ ئەسپەردە كراوە.

لەم (عەدلە خانم)ـەیش، دوو كوڕی بووە، بە ناوەكانی: (مەلا ناسیح)، كە زۆری لە مەلایەتی خوێندبوو، وقوڕئان خوێنێكی زۆر باش بوو، وخاوەنی دەنگێكی زۆر خۆش وحەزین بوو، وخاوەنی كەسایەتی خۆی بوو، لە (19/5/2012) لە شاری سلێمانی كۆچی دوایی كرد، (خوای گەورە لێی خۆش بێت)، ودووەمیشیان بە (عەلـی مەلا) ناسراو بوو، وفەرماندەی پێشمەرگە بوو، ولە ساڵی (1987) لە شەڕی ڕووبەڕووبوونەوەی ڕژێمی بەعسدا لە (بانی هانەی قوڵ)ـی، بناری هەورامانی كوردستانی عێـراق، شەهید بووە، ولەم دوو كوڕەیشی نەوە كەوتوونەتەوە.

 ئاكار و ڕەوشتی: مامۆستا مەلا حەمەمیـن زانایەكی زۆر خواناس وپارێزكار بووە، ولە ڕووی تەقوا و وەرعەوە تاقانەی ڕۆژگاری خۆی بووە، و زۆریش ئەهلی قەناعەت بووە، وتەماعی ماڵ ودارایی نەبووە، و زۆر خۆیشی لە سیاسەت وكاروباری دەوڵەت دوور گرتووە، وتەنانەت لە پەنجاكانی سەدەی ڕابردوودا لەلایەن حكومەتەوە داوای لێكراوە كە ناوی خۆی لایان تۆمار بكات وموچەی مانگانەی بۆ ببـڕنەوە، هەر قبوڵـی نەكردووە، وهەڕەشەی ئەوەیشیان لێكردووە ئەگەر مل نەدات دووری دەخەنەوە بۆ شاری موسڵ، بەڵام هەر نەچۆتە ژێر باری داواكەیان، و ژیانی قەناعەتی لەگەڵ خەڵكی وڵاتی خۆیدا هەڵبـژاردووە وبە هیچ جۆرێك لە كاروباری فەرمی تێوە نەگلاوە.

هەروەك حاجی سەیید عوسمان دەرەمەڕی، كە زۆر هاوەڵایەتی مامۆستای كردووە، دەیگێڕایەوە: كە لە پەنجاكانی سەدەی ڕابردوودا لە گەڵ مامۆستادا سەفەری شاری سلێمانییان كردووە، ولەوێ‌ چوون سەردانی ماڵی (مەلا ئەحمەد)ـی، كوڕی مامۆستایان كردووە كە كارمەندی حكومەت بووە، بەو هۆیەوە مامۆستا مەلا حەمەمیـن نانی ماڵیانی نەخواردووە! وهەرگیـزیش ملی بۆ زۆرداران نەداوە، وبۆیە زیاتر گوندی (دەرەیمەڕ)یشی، لا خۆش بووە، چونكە گوندێكی دوورە دەست بووە، وكەمتـر دەستی حكومەت ودەسەڵاتی گەیشتووەتێ‌.

ئەم زانایە بەهۆی ئاكار و ڕەفتارەكانییەوە زۆر خۆی لە دڵی خەڵكی ناوچەكەدا جێگا كردۆتەوە وخۆشیان ویستووە، وبە ئێستایشەوە لە سەر زمانی خەڵكی گوندەكە، وناوچەكە باوە، كە لە هەندێ‌ بابەتدا دەڵێـن: مامۆستا مەلا حەمەمیـن دەیفەرموو!!

وەك گوتمان مامۆستا مەلا حەمەمیـن زانایەكی زۆر خواناس وپارێزكار بووە، ولە ڕووی تەقوا و وەرعەوە تاقانەی ڕۆژگاری خۆی بووە، وەك حاجی سەیید عوسمان دەرەمەڕی دەیگێڕایەوە ودەیگوت: زۆر جار مامۆستا دەیفەرموو: (خۆزگە ئەم پەنجەیەم بەر تەور دەكەوت ودەقرتا، ولە گەڵم نەدەهاتە نێو گۆڕەوە)، جارێكیان وتم: قوربان بۆ ئەوەندە عادزی لەو پەنجەیەت وحەزی پێ‌ ناكەی لە گەڵت بێت، فەرمووی: بە خوا سەیید لە سەردەمی فەقێیەتیدا ڕۆژێكیان سەرەم بوو بۆ ڕاتبەی فەقێ‌ وبە ماڵاندا دەگەڕام، لە ماڵێك ئافرەتی ماڵەكە كە قاپە خواردنەكەیدا بە دەستمەوە، لە ترسی ئەوەی نەكەوێت بە حیـرسەوە دەستم بۆ قاپەكە برد ولەو كاتا لا ئیـرادی پەنجەم بەر دەستی كەوت، لە هەموو ژیانمدا ئەوەندە دەستم بەر نامەحرەم كەوتووە! ونازانم ئەو پەنجەیەم چۆن وبە چ ڕوویەكەوە بەرمەوە بەر بارەگای پەروەردگار!!

مامۆستا هەوڵیداوە زۆر لە ماڵەوە دوور نەكەوێتەوە، تا نوێژەكانی بە جەماعەت ولە مزگەوتدا بكات، و زۆر خۆی پاراستووە لە بینینی ئافرەتی نامەحرەم، ودەگێـڕنەوە كە دەهات بۆ مزگەوت عەبایەكی دەدا بە سەریدا تا لە ڕێگەی كانیدا چاوی بە ژنانی نامەحرەم نەكەوێت، وتەنانەت لەگەڵ خێـزانی خۆیشیدا جاری وا هەبووە كە خۆی لاداوە، ونەیزانیوە كە ئەوە عەدلە خانی خێزانیەتی!

مامۆستا لە كاتی چارەسەری پرسە شەرعییەكان وپرسی فەتواداندا زۆر ووردەكار بووە، سەرەڕای نووسینی كێشەكە، بەردەوام دوو كەسی كردوونەتە شایەت، كە ئەوانیش حاجی سەیید عوسمان دەرەمەڕی، وغەفوری مەلا ئەسكەندەر بوون، كە دوو كەسی زۆر بیـرتیژی گوندی (دەرەیمەڕ) بوون، وشتیان بیـرنەچۆتەوە.       

مامۆستا مەلا حەمەمیـن، هاوڕێ‌ ودۆستی زانای گەورە مامۆستا مەلا غەفوری گوڵپ بووە، وپێكەوە تاووتوێی بابەتە زانستییەكانیان كردووە، كە بێگومان مامۆستا مەلا غەفوری گوڵپ عەللامە وتاقانەی ڕۆژگاری خۆی بووە.

شياوى باسە، (مامۆستا مەلا حەمەمیـن)، پەڕاوۆچكەیەكی هەبووە لە بارەی مێژوو، وهزر وئادابی ئیسلامییەوە، بە ناوی: (وەنەوشەی دڵبەر)، بەداخەوە فەوتاوە، وچاپ نەبووە!

(وەنەوشەی دڵبەر)

وەك ووتمان: (مامۆستا مەلا حەمەمینی دەرەی مەڕ - گۆڕی پڕ نوور بێت)، هەڵبەستنامەیەكی نووسیوە، بە ناوی: (وەنەوشەی دڵبەر)، ودواتر داویەتی بەلای (مەلا ئەحمەد)ـی، كوڕییەوە.. لە شاری سلێمانی، تا بە چاپی بگەیەنێت، ومەلا ئەحمەدیش مەلایەكی خوێندەوار وشۆڕشگێڕ بووە، ڕێكەوت وائەبێ‌ لەو كاتەدا ئەم پەڕاوەی لائەبێ‌، دام‌ودەزگا سەركوتكارەكانی ئەو دەمە.. ئەدەن بەسەر ماڵەكەیدا، ونامیلكەكە وچەند شتی تر ئەبەن، وبەم هۆیەوە (وەنەوشەی دڵبەر) ئەفەوتێ‌! وتەنها ئەم چەند كۆپلە پچڕپچڕەی ماوە، كە بە دەماودەم وەرگیراوە، وا لێرەدا تۆماری دەكەین.

بەم چەن وەرەقە (وەنەوشەی دڵبەر)

ئیمان پەیاكە بە خوا وپێغەمبەر (د.خ)

عەوامیی نەحسە (ناسێح(1 )) بێ‌ خەبەر

زانین خۆشترە لە نوقڵ وشەكەر

(1). مەبەستی مەلا ناسێحی كوڕیەتی (گۆڕی پڕ نوور بێت)، كە زۆر هەوڵی لەگەڵ داوە، خوێندەوار ومەلا بێت، مەلا ناسێح دەنگێكی زۆر خۆش وغەمگینی هەبوو، لە زۆربەی پرسەكاندا بەشداری دەكرد، وبەو دەنگە ناوازەیەی پرسەكەی ئەڕازاندەوە، مەلایەكی خوێندەواریش بوو، هەرچەندە وەكوو پیشە مەلایەتی هەڵنەبژاردبوو، (گۆڕی پڕ نوور بێت).

قۆرەتی وایە دەهەننەی داوەر

وەها سازی دا.. سەختی (دەرەی مەڕ)

دوو سەعات ئەڕۆی نەرمیی (شیرەمەڕ)( 2)

(2). ئەم هۆنراوانە دەماودەم وەرگیراون، بۆیە پچڕایان تێدایە، مامۆستا ویستویەتی سەرەتا جوگرافیای گوندەكەی خۆی، وناوچەكەی دەوروبەری وێنا بكات، وپاشان ژیانی پێغەمبەران (سەلامی خوایان لەسەر بێت) بهۆنێتەوە، دیارە هەموویی ئەنجامداوە، بەڵام دەسنووسەكە فەوتاوە، وئەمەی كە ماوە پچڕان وناتەبایی تیا بەدی ئەكرێت.

(ئەمین(3 )) بێ ئیمان نەبی .. قوڕبەسەر

(3). مەبەستی خۆیەتی، واتە: (مامۆستا مەلا حەمەمینی دەرەی مەڕ).

خولقاوە لە خاك ئادەمولبەشەر

چاوی چوویە خەو ئادەم پێغەمبەر

لەلای چەپ تاقە پەراسووی هێنادەر

كردی بە حەوا، وخۆشی وخۆشییەر

تا بوو بە مەهدی مستەفای سەروەر (د. خ)

بە مەلائیكان ئەمری كرد ئەكبەر

سوجدە بەرنە بەر ئادەمولبەشەر

كەوتێنە سوجدە تەمامی یەكسەر

ئيللا ئيبليسى مەدوودی بێ‌ فەڕ

فەرمووی لە ناویان تۆ بڕۆ ئەودەر

لەسەر تۆ نەعلەت تا ڕۆژی مەحشەر

نیعمەتی بەهەشت بۆی حەڵاڵكردن تەمام سەرانسەر(4 )

(4). لێرەیشدا دیسان سەروای شیعرەكە لەنگ وئاڵۆزە!

فەرمووی: ئەر بیخۆن ئەبەدین تا سەر

شەیتان بە حیلە ڕۆیەوە ئەودەر

سوێنی خوارد ئەر بیخۆن ئەبەدین تا سەر

خوارديان گەنم بۆیان بوو زەرەر

خاكی سەرەندیب بە ئادەم ئەنوەر

حەووا كەوت حیجاز ئەڵڵاهووئەكبەر

هاتە سەر ئادەم دە صحوفی ئەطهەر

مەنجەنیقی بەست ئاگر وشەرەر( 5)

(5). لێرەدا هاتە سەر باسی حەزرەتی ئیبڕاهیم!

(قل یا نار)ـی، ووت! چاك بكە نەظەر

ووتیان: یا صاڵح( 6) موعجیزە بێرە

(6). ئەوا هاتە سەر باسی حەزرەتی ساڵحیش.. بێگومان پچڕان لە هەڵبەستەكاندا - بەداخەوە- هەیە!

لەو بەردە ڕەقە .. وشترێ‌ دەربێرە

دەستی نیازی لەگەڵ ڕەحمی سەر

ئەولای بێ‌ نیاز.. ئەو هاوردە دەر

فەوری لەو بەردە ڕەقە وشترێ‌ هاتەدەر

خوایی ڕەحمان دەنگی برد صەرصەر

قیرسا وموڕصەدیع لەگەڵ حەوت نەفەر

كوشتیانۆ وشتر.. ئاگریان هاتەسەر

دوو ڕوب بۆ دوو سەنگ دوو گەزی بێ‌ فەڕ

حەزرەت جبرەئیل .. میكائیل ئەخیەر

بوونە بە مێمان یا لوطی سەروەر

پشتی دەروازەی قایم كرد تا سەر

فەرمووی: مێمانم! فەساد دێتە سەر

خەجاڵەت ئەبم لە ڕۆژی مەحشەر

ژنەكەی قازانێ‌ ئاو دابرد لەسەر

ڕژانی بە مل جبرەئیل ئەخیەر

حەزرەت جبرەئیل، لە دەلاقە كەوتەدەر

هەرچییان بینا.. كوێر وقوڕبەسەر

فەرمووی: یا لوطی سەروەر

خۆت وكچەكانت لەم خاك بچنەدەر

ئەمما ژنەكەت كافرە وبێ‌ فەڕ

لەگەڵ كافرەكان ئەبینێ‌ سەقەر(7 )

(7). بەداخەوە! هەر ئەمەندەی هەڵبەستنامەی: (وەنەوشەی دڵبەر).. ئەویش بە ناڕێكوپێكی دەماودەم ماوەتەوە!

هەوڵە چاكسازییەكانی مامۆستا: مامۆستا مەلا حەمەمیـن، لە گوندی (دەرەیمەڕ)، وئەو جێگایانەی تر كە مەلایەتی تیادا كردوون، توانیویەتی كار بكات لە سەر بنبـڕكردنی هەندێ‌ داب ونەریتی كۆمەڵایەتی خراپ، لەوانە:

(1). (ژن بە ژن): كە لەو سەردەمەدا نەریتێكی باو بووە، وهەر كەس خەیاڵی ئەنجامدانی پڕۆسەیەكی لەم جۆرەی هەبووایە.. ئەوا ئامۆژگاری دەكرد، كە دەستی لـێ‌ هەڵبگرێت و زۆری خەڵكەكەیش ملكەچی فەرمایشتەكانی مامۆستا دەبوون، وئەگەر هەر بە گوێی نەكردایە وبڕوبیانووی بهێنایەتەوە، ئەوا بۆی مارە نەدەكرد!

(2). مارەبڕینی سەر بێشكە، وگەورە بە بچووك: كە ئەمیش هەر لەو سەردەمەدا نەریتێكی باو بووە، ومامۆستا مەلا حەمەمیـن توخنی ئەم جۆرە كارانە نەدەكەوت وبە ناشەرعیی لە قەڵەم دەدان، وئەوانەیشی پێش ئەو كرابوون، هەمووی هەڵوەشاندنەوە.  

(3). (ئامادەكردنی نانی پرسە لەلایەن خاوەن مردووەوە): كە ئەمیش هەر لەو سەردەمەدا نەریتێكی باو بووە، كە خاوەن مردوو دەبوو نانی ئەو هەمووە خەڵكە بدات، كە بەشداری ناشتنی مردووەكە وتەنانەت پرسەكەیشیان دەكرد، وئەمەیش زۆر دەكەوت لە سەر خاوەن مردوو، ودووجار ماڵوێران دەبوو، بە تایبەتی لەو سەردەمەدا كە نەبوونی زیاتر زاڵبووە لە وڵاتدا، ومامۆستا مەلا حەمەمیـن ئەم نەریتە خراپەی لە گوندی (دەرەیمەڕ)دا، پێچایەوە، وشوێنەكانی تریش چاویان لێكرد.    

(4). (زۆر تەڵاق خستـن): مامۆستا تەڵاقی بە ووشە ودەستەواژەیەكی گەورە تەماشا دەكرد، هەروەك شەرعیش وا تەماشای دەكات، بۆیە هەركەس ئەم بێژەیەی بە دەمدا بهاتایە زۆری سەرزەنشت دەكرد، وجەختی لە سەر دەكردەوە كە دەبێت دواجار بێت شتی لەم بابەتە بە سەر زمانیدا بێت.

(5). لە پڕۆسەی مارەكردندا زۆر ووردەكاری لە (شیـرخواردن)ـی، نێوان هەر دوو لایەنی هاوسەرگیـرییەكە دەكردەوە، نەبادا شیـر كەوتبێتە نێوانیانەوە، هەروەك شەریعەتیش زۆر جەختی لە سەر ئەم لایەنە كردۆتەوە.

 هەروەها  چەندین بابەتی تری لەم جۆرەی بنبـڕ كردووە، ولە هەوڵەكانیشیدا تا ئاستێكی زۆر سەركەوتوو بووە.

كۆچی دوایی: دواجار (مامۆستا مەلا حەمەمیـن) لە ڕۆژی هەینی، بیستی ڕەمەزانی ساڵی (1384ك - 1965ز) لە یەكێك لە سوجدەكانی نوێژی عەسردا كۆچی دوایی دەكات، ودواتر لە گۆڕستانی (باوا نــاوز)، لە خوار گوندی (دەرەیمەڕ)، ولە بەردەم گوندی (سەرگەت)دا، ئەسپەردە دەكرێت.

(عەدَلە خان)ـی، خێزانی (مامۆستا مەلا حەمەمیـن) دەگێڕێتەوە، ودەڵێت: جارێكیان وتم بەخوا تۆ ئەمەندە خواناسی.. ڕۆژێ‌ ئەبێت قەبرەكەت ئەبێ‌ بە مەزار وخەڵك دێنە سەر گڵكۆكەت بۆ پیرۆزی! ئەڵی: (مامۆستا مەلا حەمەمیـن)یش، فەرمووی: بەخوا (عەدَلە) فەقیری! دەی ئەمە سوێندی بێ‌ دۆعام كردووە، دوای مردنم وەزعێكی وا بخولقێ‌، كەس قەبرم پێنەزانێ‌! ئێستایش ئەوە بەدیهاتووە، تەنها ئەزانرێ‌ گڵكۆی (مامۆستا مەلا حەمەمیـن)، لە گۆڕستانی (باوا نــاوز)ـە، لە بەردەم گوندی (سەرگەت)دا، وكەس گۆڕی مامۆستا بەدیاریكراوی نازانێ‌!  

ژێـدرەكان:

(1). علما‌ء ودانشمندان كردستان در 200 سال أخیـر، نووسینی: سەیید عەبدولـحەمید حیـرەت سەجادی، لاپەڕە: (311)، چاپی یەكەم، ساڵی (1391)ـی، هەتاوی، بڵاوكردنەوەی ئاراس، لە شاری سنە.

(2). (ئینسكلۆپیدیای كورد‌وكوردستان)، ئامادەكردنی: لیژنەیەك لە ڕێكخراوی زانست، بە سەرپەرشتی: د. عومەر عەبدولعەزیز، بڕوانە بەرگی یەكەم، لاپەڕەكانی: (126 - 127)، چاپی یەكەم، بڵاوكردنەوەی ئیحسان، تاران – 2018

(3). مێـژووی زانایانـی هەورامان، مەلا عەبدولستار حاجی ئەسەف هەورامانی، ل368 – 369، چاپی یەكەم: (چاپخانەی پاندا - 2023).

(4). دیدار لەگەڵ جەنابی مامۆستا شێخ جەلال شێخ عەبدوڵڵا دەمەیەوی، (ڕەحمەتی خوای لـێ‌ بێت)، لە ڕۆژی (28 – 12 – 2009) لە ماڵی خۆیان لە شارۆچكەی (كانی دینار)ـی، سەر بە شاری (مەریوان)ـی، (ڕۆژهەڵاتی كوردستان).

(5). گۆڤاری (دوانگە) ژمارە: (57)، لاپەڕە: (65 - 67)، (زستانی - 2017).

(6). هەندێك زانیاری مەیدانی كە خاڵۆزام: (كاك سەیید عەفان سەیید عوسمان دەرەمەڕی) دەستی كەوتبوون، ولە بەرواری (23 – 12 – 2016) بە نووسیـن ڕادەستی كردم.

(7). لە ناو (كتێبی خوڕماڵ)دا، ولە باسی مزگەوتی دەرەمەڕییەكاندا.. ژیان وباس وخواسی (مامۆستا مەلا حەمەمینی دەرەی مەڕ) هاتووە.

(8). ژیاننامەى: (مامۆستا مەلا حەمەمینی دەرەی مەڕ)، وبڵابوونەوەی بە دوو بەش، لە (ڕۆژنامەی خەبات)، بەشی یەكەم، لە ژمارە: (6713)، لە ڕۆژی چوارشەممە: (27 – 3 - 2024)، لاپەڕە: (12)، وبەشی دووەمی لە ژمارە: (6717)، لە ڕۆژی چوارشەممە: (3 – 4 - 2024)، لاپەڕە: (12).

(9). وەرگرتنی كۆمەڵێك زانیاری گرنگ.. لە ڕێزدار: (كاكە عومەر عەلی مەلا)، كوڕەزای (مامۆستا مەلا حەمەمینی دەرەی مەڕ)، لە ڕێكەوتی: (11 – 4 - 2024).