چاره‌سه‌ركردنی كه‌م وكورِی ده‌سه‌لاَت كه به‌شێكه له ئه‌رك(واجب)ی فه‌رماندان به چاكه‌كردن و قه‌ده‌غه كردن له خراپه، بابه‌تێكه و هه‌رده‌م زیندووه و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه چه‌ندین جاری دیكه‌یش له‌سه‌ری دوا وم و رۆیشتوم هه‌رده‌م پێویستمان به بیرهێنانه‌وه‌هه‌یه، چونكه فه‌رماندان به چاكه‌كردن و قه‌ده‌غه‌كردنی خه‌ڵك له خراپه كردن، وه‌ك پێویستییه‌كی گه‌وره‌ی سه‌ر شانی هه‌ربرِوادارێكه، نه‌خاسمه شوێنكه‌وتووه‌كانی ئایینی ئیسلام، كه ئه‌وه‌یش له‌وئایه‌ته‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت، كه خوای گه‌وره روو به برِوادارانی شوێنكه‌وته‌ی موحه‌مه‌د(د.خ)، له ئایه‌تی 110سوره‌تی(ئالی عیمران)دا، ده‌فه‌رموێت: (ئێوه باشترین و خێر ترین نه‌ته‌وه‌ن، كه خوای گه‌وره ناردوونی بۆ مرۆڤ، چونكه فه‌رمان ده‌ده‌ن به چاكه كردن و قه‌ده‌غه‌ی خه‌ڵكی ده‌كه‌ن له خراپه كردن و برِوا به خوا دێنن). وه‌ك چۆن كۆمه‌ڵێكی دیكه‌ی سیفه‌تی جوانی مرۆڤی برِوادارهه‌ن، كه خوا ده‌ستنیشانیان ده‌كات، به تایبه‌تی له ئایه‌تی 112 سوره‌تی (ته‌وبه)دا، كه ده‌فه‌رموێت: (هه‌رده‌م ده‌گه‌رِێنه‌وه بۆ لای خوا و په‌رستشی بۆ ئه‌نجام ده‌ده‌ن و سوپاس گوزاری به‌خششه‌كانی ئه‌و ده‌بن و هه‌میشه به ئاگا ده‌بن و هه‌رده‌م بۆخوا ده‌چه‌منه‌وه و كرِنووشی بۆ ده‌به‌ن و سه‌ری نه‌وازشی بۆ دا ده‌نه‌وێنن و فه‌رمان ده‌ده‌ن به چاكه و قه‌ده‌غه‌ی خه‌ڵكی ده‌كه‌ن له خراپه و سنووره‌كانی خوا ده‌پارێزن و نایان به‌زێنن).
كه به‌هه‌مان پێوه‌ر له كاتێكیشدا كه ده‌بینین به‌و كه‌سانه‌دا ده‌ڵێت، كه فه‌رمان ده‌ده‌ن به چاكه و قه‌ده‌غه‌ی خه‌ڵكی ده‌كه‌ن له خراپه، له‌وانه‌یش ده‌ڵێت: كه به‌و كاره پیرۆزه هه‌ڵناستن و كه‌مته‌رخه‌می له ئاستدا ده‌كه‌ن و له ئایه‌تی 78 - 79سوره‌تی (مائیده)دا، ده‌فه‌رموێت: (له‌سه‌ر زمانی داوود و عیسا پێغه‌مبه‌ر(س)، نه‌فرینی خوا كراوه له بێ برِوایانی به‌نی ئیسرائیلی، چونكه تاوانیان ده‌كرد و سته‌میان ده‌كرد و ئه‌گه‌ر كه‌سێك تاوانی بكردایه لێی بێده‌نگ ده‌بوون، به‌راستی ئه‌وه‌ی ئه‌وان ئه‌نجامیان ده‌دا، پیسترین كاربوو، كه ده‌یان كرد)، كه پێی ئه‌م پێوه‌ر و هه‌ڵسه‌نگاندنه قورئانییه بۆمان روون ده‌بێته‌وه كه:
برِوادار بۆخۆی و بۆخه‌ڵكیشه
برِوادار به‌ته‌نها بریتی نییه له‌كه‌سێك، بۆخۆی باش و سوڵحاو، كاری چاك ئه‌نجام بدات و واز له خراپه بێنیِ و له نێو جوغز و بازنه‌یه‌كی سنوورداری خۆیدا بژی و به‌س، ئیتر له ده‌ور و به‌ره‌كه‌ی بگه‌رِێت و به‌ته‌نگ كه‌سه‌وه نه‌بێ و گوێ به‌وه‌نه‌دات خه‌ڵك له چ بارودۆخ و نه‌هامه‌تییه‌كدا ده‌ژین، یاخود ببینێت ئه‌وان ده‌رِوخێن و تێرئاگای له برسی نه‌بێت، به‌ڵكو برِواداری ته‌واو ئه‌وكه‌سه‌یه، كه هێنده‌ی بایه‌خ به خۆی و به چاككردنی خۆی ده‌دات، ئاگای له‌وه بێت كه ئه‌بێ بانگه‌شه بۆ چاكسازیش بكات، مه‌گه‌ر خوای گه‌وره له سووره‌تی (ئه‌لعه‌سر)دا، نافه‌رموێت: (سه‌وگه‌ند به‌زه‌مانه، مه‌ردمگه‌ل هه‌ر هه‌موویان له زیاندان، ئه‌وانه نه‌بێت، كه برِوایان هێناوه به خوا و به رۆژی دوایی و كرده‌وه‌ی چاك ئه‌نجام ده‌ده‌ن و فه‌رمان ده‌ده‌ن به چاكه كردن و ئامۆژگاری هه‌قی یه‌كتر ده‌كه‌ن و ئامۆژگاری ده‌كه‌ن بۆ دانی ئارام به‌خۆداگرتن).
هه‌رگیز برِوادار به‌وه‌رِازی نابێت كه هه‌ر خۆی بوێت و بیر له به‌رژه‌وه‌ندییه تاكییه‌كانی خۆی بكاته‌وه و به‌س، تا ئه‌وخاڵه گرنگانه له خۆیدا جێبه جێنه‌كات، كه وابوو رزگاربوونی برِوادار، ده‌بێ له رێگه‌ی بایه‌خدانیه‌وه‌بێت به فه‌رماندان به چاكه كردن و قه‌ده‌غه‌كردنی خه‌ڵكی له خراپه، هه‌رئه‌وه‌یشه كه پێغه‌مبه‌ر(د.خ)ده‌فه‌رموێت: (هه‌ركه‌سێكتان به چاوی خۆی، كارێكی مونكه‌ری بینی، با به ده‌ستی نه‌یه‌ڵێت ئه‌ومونكه‌ره رِووبدات، ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی با به زمانی، ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی، با به دڵی، كه ئه‌مه لاوازترین پله‌ی برِوادارییه)(1).
به‌مانا هه‌ریه‌ك له هه‌وڵه‌كانی گۆرِانكاری هێنان، قۆناغێكی برِوادارییه و ئه‌ركی سه‌رشانی هه‌رتاكێكی برِواداره، چونكه له ده‌قه‌كه‌دا، ده‌فه‌رموێت: (هه‌ركه‌سێكتان بینی)، وه‌ك زانایانی زانستیی ئوسووڵ فیقهی ئیسلامی، پێمان ده‌ڵێن: ئه‌و وشه‌یه، وشه‌یه‌كی گشتگیره، ئیتر ئه‌وكه‌سه‌ی هه‌ڵه‌كه ده‌بینێت، ده‌سه‌لاَت بێت، یان هه‌رهاولاَتییه‌ك، هه‌ردوو هه‌ر به‌رپرسیارن، به‌لاَم هه‌ركه‌سه و به پێودانگی خۆی، ئه‌وه‌نده‌یش هه‌یه، كه بۆ جێبه‌جێكردنی ئه‌وكاره پیرۆزه، كۆمه‌ڵێك مه‌رج هه‌یه.
مه‌رجه‌كانی گۆرِینی مونكه‌ر
بۆ ئه‌م مه‌به‌سته، زانایان كۆمه‌ڵێك مه‌رجیان داناوه و هه‌موویشیان، به شێوه‌یه‌كی گشتی پاڵپشتی له ده‌قی فه‌رمووده‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ر(د.خ) وه‌رگرتووه و هه‌روه‌ها به پاڵپشتی ئه‌و هه‌موو ده‌قانه‌ی دیكه‌ی قورئان و جێبه‌جێكردنی پێغه‌مبه‌ر بۆیان(د.خ).
مه‌رجی یه‌كه‌م:
مونكه‌رێك مونكه‌ره، كه شته‌كه حه‌رامبێت:
ئه‌ومونكه‌ره‌ی كه ده‌مانه‌وێت به‌ده‌ست و هێز و بازوو بگۆرِدرێت و گۆرِاندنی پێویسته، ده‌بێ حه‌رامێكی وابێت، هه‌موولایه‌ك له‌سه‌رحه‌رامێتییه‌كه‌ی كۆكبن و له ئاكامی كاردانه‌وه و هه‌ڵچوون و تێگه‌یشتنێكی رواڵه‌تی و خێرا له هه‌ندێك ده‌ق و بۆچوونێكی مه‌زهه‌بی نه‌گوترێت!، چونكه مه‌رج نییه هه‌رهه‌موو گوناهێك، به توندی رِه‌فتاركردن هه‌ڵبگرێت، خوای گه‌وره، له ئایه‌تی 31 ی سوره‌تی (نیسا)دا، ده‌فه‌رموێت: (ئه‌گه‌ر ئێوه خۆتان له‌وگوناهه گه‌ورانه بپارێزن كه پێتان ده‌گوترێ لێیان به دوور بن، ئێمه له گوناهه بچووكه كانتان ده‌بوورین و ده‌تانخه‌ینه نێو شوێنێكی جێگه به‌هاو پرِ له به‌خششه‌وه).
ئه‌وه‌ش له‌ولاوه بوه‌ستێت كه پێغه‌مبه‌ر(د.خ) ده‌فه‌رموێت: (پێنج فه‌رزه نوێژه‌كه و جومعه بۆ جومعه و ره‌مه‌زان بۆ ره‌مه‌زان، ده‌بنه هۆكاری شۆردنه‌وه‌ی گوناهی نێوانیان، به مه‌رجێك، ئه‌وكه‌سه خۆی له گوناهی گه‌وره بپارێزێت)(2).
لێره‌وه ده‌زانین، ئه‌وشتانه‌ی كه پێیان ده‌گوترێت: مه‌كروهه‌كان، یان دوور كه‌وتنه‌وه و ئه‌نجام نه‌دانی موسته‌حه‌ببه‌كان، پێیان ناگوترێت: مونكه‌ری حه‌رام، چونكه له چه‌ندین فه‌رمووده‌دا هاتووه، كه پێغه‌مبه‌ر(د.خ)، له‌وه‌لاَمی پیاوێكدا، كه پرسیاری فه‌رزه‌كانی ئیسلامی كردووه لێی، فه‌رموویه‌تی: (ئه‌نجامدانی نوێژه فه‌رزه‌كان و زه‌كاتدان و گرتنی رۆژووی ره‌مه‌زان و حه‌ج كردن. هاوكات له بیستنی هه‌ر پرسیارێكی كابرایشدا، كه گوتوویه‌تی: باشه له‌وه زایاترم له سه‌ره؟، پێغه‌مبه‌ر(د.خ)له‌وه‌لاَمیدا فه‌رموویه‌تی: نه‌خێر، مه‌گه‌ر بۆخۆت بته‌وێت ته‌ته‌ووع بكه‌یت، كه پێغه‌مبه‌ر(د.خ)، له گوته‌كانی بووه‌وه، كابرا گوتی: سه‌وگه‌ند به‌خوا له‌وانه‌ی له تۆ گوێم لێبوو، نه زیاد ده‌كه‌م و نه كه‌م، پێغه‌مبه‌ریش(د.خ)فه‌رمووی: ئه‌گه‌ر راست بكات به‌خته‌وه‌ر ده‌بێت، یاخود ده‌چێته نێو به‌هه‌شت، ئه‌گه‌ر راست بكات)(3).
لێره‌وه بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه ئه‌وه‌ی پێی ده‌گوترێت: مونكه‌ر، ده‌بێ له پله‌ی حه‌رامدا بێ و مونكه‌رێكی شه‌رعی هه‌قیقی بێت، به مانا به ده‌قی چه‌سپیو، یاخود به پێی بنه‌ما چه‌سپیوه شه‌رعییه‌كان دانرابێت به حه‌رام و هاوكات رای گشتی هه‌بێت له‌سه‌ر حه‌رامێتییه‌كه‌ی، به‌مانا به ئیجماع چه‌سپی بێت، نه‌ك به پێی شوێن كه‌وتنی رای جیاواز، جێگه‌ی بۆچوونی لێكجودا نه‌بێت، به تایبه‌ت بۆ تاكه‌كان، ده‌بێ له‌وه ئاگاداربین، له حوكمێكدا ئه‌گه‌ر فه‌قیهه‌كان رای جودایان هه‌بوو، نابێ یه‌كسه‌ر برِیار بده‌ین، وه‌ك حوكمی وێنه گرتن و گۆرانی گوتن و به‌كارهێنانی ئامێره‌كانی ژه‌نین و مۆزیك و گۆرانی گوتن به بێ ئامێر و یاخود ده‌ركه‌وتنی روو و ده‌ستی خانمان و ته‌وقه‌كردن له‌گه‌ڵیان و ده‌ست نوێژ شكاندن لێیان و بوونی ئافره‌ت به دادوه‌ر .....هتد و ئه‌مانه و ده‌یان بابه‌تی شه‌رعی و شتی دیكه، كه له كۆن و نوێوه جێگه‌ی رای جوداجودان، له‌م شتانه‌دا دروست نییه بۆ تاكێك، یان گرووپێك، كه رِایه‌كی تایبه‌تییان هه‌بێت، ئیتر رایه‌كانی دیكه به هیچ نه‌زانێت و برِیار و بۆژوونی به‌رامبه‌ر به تاوان بزانێت، ته‌نانه‌ت رای جه‌مهور و زۆرینه‌یش، ناكرێته به‌ڵگه‌ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه و فه‌رامۆشكردنی رای به‌رامبه‌ر، یاخود به‌ها بۆدانه‌نانی، با ئه‌وه‌ی به‌رامبه‌ر یه‌ك تاكه كه‌سیش بێت!، به مه‌رجێك ئه‌وتاكه‌ی به‌رامبه‌ر، له‌وانه‌بێت كه ئه‌هلی ئیجتیهادبێت، زۆر رای وا هه‌بووه له‌سه‌رده‌مێكدا بایه‌خی نه دراوه‌تێ و فه‌رامۆش كراوه، دوواتر به بایه‌خه‌وه وه‌رگیراوه و جێگه‌ی خۆی كردۆته‌وه!، چه‌ند جاری وابووه له سه‌رده‌مێكدا رای زانایه‌ك، فه‌قیهێك، به لاواز دانراوه و دواتر له‌لایه‌كی دیكه‌وه زۆر به گرنگ و به‌رز سه‌یركراوه، له پێشدا به لاواز دانراوه و دواتر كه‌سێكی زانا هاتووه به‌ڵگه‌كانی بۆهێناوه و به هێزی كردوون، یاخود به‌دوودا چوونی كردووه له دووی به‌ڵگه‌كانی وچه‌سپاندوویه‌تی كه دروسته!، هه‌ربۆوێنه له بابه‌ته‌كانی ته‌لاَقدا، سه‌یری رایه‌كانی ئیبنوته‌یمیه بكه‌ن، كه له سه‌رده‌مانی خۆیدا خه‌ڵك چۆنیان وه‌رگرتووه و چه‌ند تووشی ئه‌شكه‌نجه و ئازار كرا له‌سه‌ری و دوواتر و ئێستا و پێشتریش چه‌ند به‌های هه‌یه و خه‌ڵك كاریان پێده‌كه‌ن تاوایان لێهاتووه، ئێستا وه‌ك كۆڵه‌كه‌ی بنه‌رِه‌ت داكوتیوی لێهاتووه و له‌و مه‌سه‌لانه‌دا بۆته بنه‌مای دارشتنی یاسا.
ئه‌ومونكه‌ره‌ی ده‌مانه‌وێت بیگۆرِین، ده‌بێ زۆر دیار و چه‌سپیو بێت و رای زانایان سه‌رجه‌میان كۆبێت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه به‌و شێوه ده‌بێت، ئه‌گه‌ر وانه‌بێ، ئه‌وه جۆرێكه له كردنه‌وه‌ی ده‌روازه‌ی شه‌رِی له‌سه‌رخۆ.
مه‌رجی دووه‌م:
مونكه‌ر تا دیارنه‌بێت، زۆر به‌قورس دانانرێت:
ده‌بێ مونكه‌ره‌كه زۆر دیاربێت، به مانا به دوودا چوون نه‌بێت، بۆ دۆزینه‌وه‌ی مونكه‌ره‌كه، ئه‌وشته‌ی كه بكه‌ر و ئه‌نجامده‌ره‌كه‌ی خۆی له خه‌ڵكی شارده‌وه و به په‌نهانی ئه‌نجامیدا و ده‌رگای له‌سه‌رخۆی داخست، دروست نییه بۆهیچ كه‌سێك به‌زۆر سیخورِی و چاودێری بكات به‌سه‌ریه‌وه، وه‌ك ئه‌وه‌ی بچێت ئامێری گوێ هه‌ڵخستن و تۆماركردنی ده‌نگ و ره‌نگی بۆ به‌كار بێنێت، یاخود بچێت بیدا به‌سه‌رماڵه‌كه‌یدا و بیخاته ژێر چاودێری خۆی به‌وشێوه‌یه، ئه‌وه‌یش له فه‌رمووده‌كه‌وه وه‌رده‌گرین كه ده‌فه‌رمویت: (هه‌ركه‌س مونكه‌رێك به چاوی خۆی ببینێت با بیگۆرِێت) كه‌وابوو، پێویست كردنی گۆرِاندنی په‌یوه‌ست كردووه به دیتنی بینه‌ره‌كه‌وه!، حوكمه‌كه‌ی وابه‌سته نه‌كردوووه به بیستن و هه‌واڵ پێگه‌یشتنه‌وه!، هه‌ربۆیه‌كه په‌روه‌ردگار رووبه‌وتاوانباره‌ی له كاتی ئه‌نجامدانی كاره كه‌یدا، خۆی ده‌شارێته‌وه، تۆڵه‌كه‌یی داناوه بۆرۆژی دوایی و لێره وازی لێدێنێت، ته‌نانه‌ت زۆرێك له تۆڵه‌ی خوایی به لێبوردن كۆتایی دێت، به مه‌رجێك بكه‌ره‌كه‌ی له دنیادا خۆی شانازی نه كردبێت به ئیشه‌كه‌یه‌وه، له فه‌رمووده‌دا هاتووه: (كه هه‌موو ئۆممه‌تی ئه‌و، ده‌ربازده‌بن و رزگار ده‌بن، ئه‌وانه نه‌بێت كه شانازی به تاوانه‌وه ده‌كه‌ن و بۆخه‌ڵكی باس ده‌كه‌ن، وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌سێك له‌شه‌ودا كارێك ئه‌نجام بدات، پاشان به‌یانی دوای ئه‌وه‌ی خوا دایپۆشیوه، خۆی ده‌چێت به خه‌ڵكی ده‌ڵێ: من وامكرد و وامكرد، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه خوا شه‌وێ دای پۆشیوه، كه‌چی به‌یانی خۆی نهێنییه‌كانی خۆی هه‌ڵده‌ماڵێت)(4).
له ئاییندا تۆڵه‌ی یاسایی، له‌سه‌ر گوناهی نادیارنییه
له ئاییندا هیچ ده‌سه‌لاَتێك دانه‌نراوه له‌سه‌ر گوناهه شاراوه‌كان، به‌تایبه‌ت گوناهه‌كانی دڵ، وه‌ك رووپه‌رمایی و دوورِوویی و خۆ به زلزانی و چاوپیسی و روژد(حه‌سود)ی و له خۆبایی بوون و...هتد، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه خوای گه‌وره زۆرێك له‌مانه‌ی به گوناهی گه‌وره داناوه، به‌لاَم ئه‌گه‌ر له ئاكاردا به‌رجه‌سته‌نه‌بن هه‌رده‌گێرِدرێنه‌وه بۆ رۆژی دووایی، چونكه ئێمه فه‌رمانی ئه‌وه‌مان پێكراوه، كه حوكم به زاهیر بكه‌ین و ناوه‌وه بۆ خوا به‌جێ بێڵین، بۆبه‌ڵگه‌ی ئه‌م دروست نه‌بوونی به دوودا چوونه، زانایان زۆر به‌ڵگه ده‌هێننه‌وه، وه‌ك ئه‌وه‌ی، كه ئیمامی غه‌زالی له عومه‌ری كورِی خه‌تابه‌وه(ر) بۆمان ده‌گێرِێته‌وه، كه(شه‌وێكیان له كاتی پشكنینی، باری ژیانی هاوولاَتیان، عومه‌ر(ر)به‌دیواری ماڵێكدا هه‌ڵنزا و چووه نێو ماڵه كه‌وه، له‌وێ شتێكی مونكه‌ر و حه‌رامی بینی، عومه‌ریش، له كابرا توورِه بوو و سه‌ركۆنه‌ی كرد، كابراش له‌وه‌لاَمی عومه‌ردا، گوتی: ئه‌ی گه‌وره‌ی موسڵمانان، ئه‌گه‌ر من له‌لایه‌كه‌وه سه‌رپێچی فه‌رمانی خوام كردووه، به‌رِێزتان له‌سێ لایه‌نه‌وه سه‌رپێچیتان كردووه:
یه‌كه‌م: خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: (نه‌كه‌ن سیخورِی بكه‌ن به‌سه‌ر یه‌كترییه‌وه)12الحجرات). به‌لاَم تۆ چاودێریت كردووه به‌سه‌رمنه‌وه.
دووه‌م: خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: (له كاتی چوونتان، بۆ هه‌ر ماڵێك له ده‌رگا كانیانه‌وه بچنه ژوورێ)189البقره). به‌لاَم جه‌نابتان له‌سه‌ربانه‌وه خۆتان هه‌ڵدایه نێو ماڵه‌كه‌م.
سێیه‌م: خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: (نه‌چنه نێو ماڵێكه‌وه كه هی خۆتان نه‌بێت، تا داوای رێگه پێدان نه‌كه‌ن و سه‌لاَو له خاوه‌ن ماڵه‌كه‌نه‌كه‌ن)27النور).به‌لاَم به‌رِێزتان سه‌لاَویشتان نه‌كرد، ئیتر عومه‌ر وازی له كابرا هێنا و مه‌رجی كرد له‌سه‌ری كه ده‌بێ ته‌وبه بكات)(5).
مه‌رجی سێیه‌م:
ده‌سته‌لاَتشكاندن به‌سه‌رلابردنی مونكه‌ره‌كه‌دا:
ئه‌وكه‌سه‌ی ده‌یه‌وێت چاره‌سه‌ری مونكه‌رێك بكات و ئیشه‌كه هێزی پێویست بێت، بێگومان، ده‌بێ ئه‌و هێزه‌ی هه‌بێت، كه ده‌شگه‌رِێینه‌وه بۆ ده‌قه‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ریش(د.خ)، ئه‌وه تێده‌گه‌ین ده‌فه‌رموێت: (ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی با به زمانی).
كه‌وابوو، (توانین)، مه‌رجێكه له‌ومه‌رجانه‌ی پێویسته، بۆ لابردنی هه‌رمونكه‌رێك، ئه‌مه‌یش زۆر گشتگیره و هه‌ر له گه‌وره ده‌سه‌لاَته‌وه پێیداوه‌ره، تا ده‌گاته هه‌ر به‌ر پرسێكی نێو خێزان، له باوكه‌وه تا بۆ بچووكتر، به‌لاَم ده‌بێ بزانین گۆرِانكاری بۆ مونكه‌ر لابردن، ده‌بێ هه‌میشه دووربێت له عونف و گرژی و توند و تیژی، ئه‌وه‌یشمان له بیر بێت كه ده‌سه‌لاَته كانی گه‌وره‌ی خێزان و خوشكی گه‌وره و برای گه‌وره، له رێزگرتنه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت، نه‌وه‌ك له سه‌ربنه‌مای به پێویست گێرِانێكی خوایی، یاخود توندی و سه‌پاندنی ده‌سه‌لاَته‌وه.
چاره‌سه‌ركردنی مونكه‌ری حكوومه‌ت
ئه‌گه‌ر مونكه‌ر له‌لایه‌ن حكوومه‌ته‌وه بوو، كه هه‌موو ده‌سه‌لاَتێكی سه‌ربازی و مادی و مه‌عنه‌وی له ژێر ده‌ستدایه، ئه‌وكات گۆرِانكاریكردن، ده‌كه‌وێته نێو جیهانێكی دیكه و ئه‌گه‌ر ئاگامان له خه‌ڵك نه‌بێت دنیایه‌ك ئاریشه دێنه پێش، لێره‌وه ده‌پرسین، داخۆ تاكێكی هاوولاَتی، بۆ ئه‌وه‌ی مونكه‌رێك بگۆرِێت، كه له لایه‌نی ده‌سه‌لاَته‌وه‌بێت؟، ده‌توانێت چی بكات؟، لێره‌دا سێ رێگه چاره‌هه‌یه:
یه‌كه‌م: یان ده‌بێت هاوولاَتییه‌كان، ئه‌وده‌سه‌لاَته‌یان هه‌بێت كه بتوانن گۆرِانكاری بێنن به‌سه‌ر ده‌سه‌لاَتدا، وه‌ك شۆرِشه یه‌ك له دوای یه‌كه‌كانی كورد، به تایبه‌تی له باشووری كوردستان، كه به پله‌ی یه‌كه‌م دوای ره‌حمه‌ت و یارمه‌تی خوا هێزی بازوو و توانای شۆرِشگێرِان هۆكاری سه‌ره‌كی بوون بۆ نووچدان به‌سه‌رسه‌خت ترین ده‌سه‌لاَتی سه‌رده‌م، له عێراقدا.
دووه‌م: به په‌نابردن بۆ گۆرِانكاری هێنان، له رێگه‌ی په‌رله‌مان و ئه‌نجوومه‌نی نیشتمانییه‌وه، وه‌ك هه‌رولاَتێكی هاوچه‌رخی شارستانی، كه ئێستا ئه‌وه یه‌كێكه له رێگه چاره‌سه‌ره‌كان و ده‌بینین ئه‌و ولاَتانه‌ی موماره‌سه‌یه‌كی دیموكراسی ته‌واو ده‌كه‌ن، توانای گۆرِین و لابردنی وه‌زیر و گه‌وره‌تریشیان هه‌یه له رێگه‌ی یاساوه.
سێیه‌م: خۆپیشاندان و نارِه‌زایی و نووسین و به‌رنامه پێشكه‌ش كردنیش، به ده‌ر له هه‌ڵچوون و ته‌شهیر كردن و شه‌رِه جوێن و چوونه نێو درێژه‌ی تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی هه‌رتاكێك.
ئارامگرتن له سه‌رناداد په‌روه‌ری ده‌سه‌لاَت
ئه‌گه‌ر كه‌سێك توانای هاوبه‌شیكردنی یه‌كێك له‌م سیانه‌ی نه‌بوو، ده‌بێ دانی ئارام به خۆیدا بگرێت و ئه‌وكات ده‌كه‌وێته ژێر قۆناغێكی دیكه‌وه، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه، كه پێغه‌مبه‌ر(د.خ)، له ده‌قێكی دیكه‌یدا، كه ئه‌بوسه‌عله‌به‌ی خوشه‌نی بۆمانی ده‌گێرِێته‌وه، زۆر به روونی پێمان ده‌فه‌رموێت: (كه پرسیارم كرد له پێغه‌مبه‌ر(د.خ)، له باره‌ی ئه‌وئایه‌ته‌وه كه ده‌فه‌رموێت: (ئه‌ی ئه‌وكه‌سانه‌ی برِواتان هێناوه، ئه‌وه‌نده به‌سه، كه ئاگاتان له خۆتان بێت، ئێوه به‌رپرسیاری ئه‌وه‌نین، كه خه‌ڵكی رێگه‌ی گومرِایی گرت)105المائده). پێغه‌مبه‌ر(د.خ)له وه‌لاَمدا فه‌رمووی: تێگه‌یشتن له ئایه‌ته‌كه ئاوایه، كه فه‌رمان بده‌ن به چاكه كردن و قه‌ده‌غه‌كردنی خه‌ڵك له خراپه‌كردن، تا ئه‌گاته ئه‌ورۆژه‌ی خه‌ڵكی ئه‌مه‌نده دنیاویست ده‌بن، كابرای روژد و به‌خیل ده‌كه‌وێته ژێر فشار و ده‌سه‌لاَتی ئه‌وحاڵه‌ته ده‌روونییه‌یه‌وه و دنیاتان وای لێدێت ئاره‌زووبازی ده‌بێته پێوه‌ر و به گوێی ده‌كرێت و وای لێَدێت خه‌ڵكی دنیا ده‌خاته پێش هه‌موو شتێكه‌وه و چیدی به خه‌یاڵدا نایه‌ت، دنیاتان وای لێدێت هه‌ركه‌س له رای خۆی رازی ده‌بێت و به‌س و چیدی وه‌رناگرێت و به‌رای كه‌س نه رازی ده‌بێت نه په‌سه‌ندی ده‌كات، ئه‌وكات ئاگات له خۆت بێت و ته‌نها له خۆت به‌رپرسیار ده‌بیت و واز له خه‌ڵكه ره‌شۆكییه‌كه بهێنه و هه‌قی زۆرینه‌ی خه‌ڵكت نه‌بێت، چونكه ئه‌وكات له دووی ئێوه سه‌رده‌مانێك دێته پێشه‌وه، كه ئه‌وكه‌سه‌ی دانی ئارام به خۆیدا بگرێت، وه‌ك ئه‌وكه‌سه وایه كه له قولی مشتیدا پشكۆی ئاگر هه‌ڵبگرێت، ئه‌وه‌ی له‌وكاته‌دا كاری باش ده‌كات و پاداشتی ئه‌وكه‌سه، وه‌ك په‌نجا كه‌سی ئێستای ئێوه وایه)(6).
مه‌رجی چواره‌م:
نابێ مونكه‌ر لابردن، مونكه‌ری گه‌وره‌تر بێنێت:
ده‌بێ ئه‌وه‌ی مونكه‌رێك ده‌گۆرِێت، كاره‌كه‌ی سه‌رنه‌كێشێت بۆ مونكه‌رێكی گه‌وره‌تر، یاخود له كاتی گۆرِانكارییه‌كه‌دا، ترسی مونكه‌رێكی گه‌وره‌تری نه‌بێت، به مانا ده‌بێ مونكه‌ر گۆرِین به‌شێوه‌یه‌ك بێت، كه سه‌رنه‌كێشێت بۆروودانی مونكه‌رێكی گه‌وره‌تر و فراوانتر، وه‌ك ئه‌وه‌ی ببێته هۆكاری خوێنرِشتن و ماڵوێرانی و تالاَن و برِۆ و نامووس شكاندن و خه‌ڵك راوه‌دوونان و گرتن و كوشتن وای لێبێت، هه‌له‌كه بقۆزرێته‌وه بۆ خراپی نانه‌وه و ببێته ده‌لیڤه‌یه‌ك، كه خه‌ڵكانێك لێیه‌وه بچنه ژووره‌وه، ته‌رِو وشكی پێوه بسووتێنن و زیندانی كردنی بێ سنوور و لێنه‌پێچانه‌وه و...هتد، لێبكه‌وێته‌وه، هه‌ربۆیه‌كه زانایان فه‌رموویانه: بێده‌نگبوون له هه‌ق له ترسی روونه‌دانی مونكه‌ری گه‌وره‌تر، كارێكی ره‌وایه، هه‌ر لێره‌یشه‌وه ده‌بینین پێغه‌مبه‌ر(د.خ) روو به‌داكی موسڵمانان عائیشه(ر)، ده‌فه‌رموێت: (ئه‌گه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه نه‌بوایه كه خزمه‌كانت، تازه هاتوونه‌ته نێو ئیمان و برِواداری و له‌سه‌رده‌می كۆنی نێو شیركیانه‌وه نزیكن، شێوازی دروستكردنی كابه‌م ده‌گۆرِی بۆ ئه‌وشێوه‌ویه‌ی كه كاتی خۆی ئیبراهیم پێغه‌مبه‌ر(د.خ) دروستیكرد له‌سه‌ری)(7) كاتێ ده‌گه‌رِێینه‌وه بۆ قورئانی پرِ له به‌خشش، ده‌بینین له یه‌كێك له باسه‌كانی موسا پێغه‌مبه‌ردا(س)، كه له سه‌ر بانگهێشتی په‌روه‌ردگار ده‌چێته كێوی توور و دوای خۆی، خه‌ڵكه‌كه ده‌كه‌ونه په‌رستنی گۆلكێك و هێنده‌ی هاروونی برای موسایش(س) ئامۆژگارییان ده‌كات، ئه‌وان گوێی ناده‌نێ و ده‌ڵێن: (له‌سه‌ر ئه‌م كاره‌مان، به‌رده‌وام ده‌بین، تا موسا دێته‌وه)91سوره‌تی تاها).، كه موسا(س)دێته‌وه و سه‌ركۆنه‌ی هاروون ده‌كات و ریشی راده‌كێشێ، ئه‌و وا وه‌لاَمی ده‌داته‌وه: (ئه‌ی كورِی دایكم، ئه‌ی برام، نه‌رِیش و نه‌سه‌رم بگره، من له‌وه‌ترسام پێم بڵێیت: بۆ به‌نی ئیسرائیلت په‌رته‌وازه كردووه و به‌دوودا چوونیش له‌سه‌ر قسه‌كانم نه‌كه‌یت)ئایه‌تی92 - 93 ی سوره‌تی تاها). كه‌وابوو هاروونی برای موسا(س)په‌رت نه‌كردنی خه‌ڵكه‌كه‌ی له‌لاوه گرنگتر بوو، تا تاوانی شیركه‌كه‌یان!، تا براكه‌ی دێته‌وه و به توندی و هه‌ماهه‌نگی هه‌ردوولا، بتوانن چاره‌سه‌رێكی تۆكمه و باش و حه‌ددی پێشكه‌ش بكه‌ن.
نه‌رمی له كاتی مونكه‌ر گۆرِیندا
له‌گه‌ڵ كۆتاییهێنان به بابه‌ته‌كه‌م ده‌ڵێم: یه‌كێك له‌وكارانه‌ی زۆر پێویسته له‌سه‌رمان ئاگاداری بین، ئه‌وه‌یه كه له هه‌مووكاتێكی فه‌رماندان به چاكه‌كردن و قه‌ده‌غه‌كردنی خه‌ڵكی له خراپه‌دا، پێویستیمان به نه‌رمی نواندن و شه‌رم هه‌یه و ده‌رس له‌وه وه‌رگرین كه خوای گه‌وره بۆخۆی به موسا و هاروون(س)، ده‌فه‌رموێت: (برِۆن بۆلای فیرعه‌ون سنووری به زاندووه و زیاده‌رِه‌وی كردووه و ده‌ڵێ: من خوا گه‌وره‌كه‌ی ئێوه‌م، به‌لاَم به نه‌رمی قسه‌ی له‌گه‌ڵ بكه‌ن، به‌ڵكو بگه‌رِێته‌وه بۆ لای هه‌ق و وه‌بیری بێته‌وه كه ئه‌و چییه و یان ترسێكی وه‌به‌ردابێت) ئایه‌تی43 - 44 ی سوره‌تی تاها).
په‌راوێزه‌كان:
(1)(بنوارِه عون المعبود، شرح سنن ڕبی داود، ج7/ێ418، رقمه4332).(2)(موسلیم له ئه‌بو هوره‌یره‌وه، ژماره203 له موخته‌ێه‌ر ێه‌حیح موسلیم).(3)(بنوارِه موخته‌ێه‌ر ێه‌حیح موسلیم، فه‌رمووده‌ی ژماره201).(4)(بنوارِه موخته‌ێه‌ر ێه‌حیح موسلیم، فه‌رمووده‌ی ژماره832).(5)(بنوارِه إحیاء علوم الدین، ج7/1218 ط الشعب ، القاهره). (6)(ئه‌م فه‌رمووده‌یه له لای زۆرێك له زانایانی فه‌رمووده‌زان، چه‌سپیوه كه گوتن و فه‌رمووده‌یه‌كی دروسته و ده‌توانن بگه‌رِێنه‌وه بۆ تورموزی و ئیبنو ماجه و ئیبنو جه‌ریر و ئیبنو ئه‌بی حاته‌م و ئه‌بوداوود و عون المعبود به‌رگی 7، لاپه‌رِه419 - 420 ژماره، 4333چاپی دارولحه‌دیس). (7)(بنوارِه سلسله‌تول ئه‌حادیس ئه‌لسه‌حیحه‌ی ئه‌لبانی به‌رگی 1، ژماره43).
تێبینی: بۆنووسینی ئه‌م بابه‌ته سوودێكی زۆرم كردووه له زنجیره بابه‌تێكی نێو ماڵپه‌رِی ئیسلام ئۆن، به‌شی وه‌لاَمدانه‌وه‌ی پرسیاره شه‌رعییه‌كان، له هه‌مان كاتدا بۆخۆم گه‌رِاومه‌ته‌وه بۆ به دووداچوونی ده‌قی فه‌رموده‌كان و گه‌رِانه‌وه بۆ نێو سه‌رچاوه‌كان. (خه‌باتی ژماره: 3618، هه‌ینی 5/11/2010لاپه‌رِه11). | 