بەلێ ووشەی(لَقَّنَهُ)لە زوبانی عەرەبیدا، بەواتای فێری بکە، یان فێری کردوە هاتووە، كەواتە (تلقين) بەهەمان واتە دێت لە زوبانی ئینگلیزیشدا، (Indoctrination)، تەلقین لە روانگەی شەرعدا بەدوو شێوە هاتووە:

یەکەمیان: تەلقین؛ واتە رێنمای یان ئامۆژگاری کردنی مردووەکەیە لەکاتێدا کە مردووەکە گیانی نەسپادووە بەلکو زیندووە، بەلام لەکاتی گیان لەدەست دانییەتی، ئەم جۆرە (تەلقینه) دروستەو کەس لە دروستی و رەوابونی گومانیان نییە لە زانایانی (سەلەف و خەلەفدا)، جونکە بەلگەی راست و بەهێزی لە فەرموودەی پێغەمبەر، درودی خوای لەسەربێت هەیە:

بەلگەی یەکەم، فەرموودەی پێغەمبەر درودی خوای لەسەربێت کە فەرموویەتی: (لَقِّنُوا مَوْتَاكُمْ لا إِلَهَ إِلا اللهُ)، رواه مسلم، واتە: مردووەکانت فێر بکەن کە بلێن هیچ خودایەک نییە جگە لە (اللە ) نەبێت.

بەڵگەی دووەم: فەرموودەی مەموعاذە، کە دەفەرموێت: گوێم لەپێغەمبەر بوو (درودی خوای لەسەربێت) فەرمووی: (مَنْ كَانَ آخِرُ كَلامِهِ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ) رواه أحمد (21529) وأبو داود (3116) وحسنه الألباني في إرواءالغليل (687). واتە : موعاذ كورى جەبەل خوا لێی ڕازی بێت فەرمووی: گوێم لە پێغەمبەری خوا بوو، فەرمووی: هەر کەسێک کۆتا قسەکردنەکەی لە دونیا ئەوە بێت (هیچ خودایەک نییە جگە لە الله)، بەهەشت بۆی مسۆگەرە دەبێت). ئەم فەرموودەیە پێشەوا، ئەحمەد بە ژمارە 21529)و، ئەبو داود بە،ژمارە (3116)وەحەسەنە ئەلبانی لە پەرتوکی إرواء الغليل، بە ژمارە (687) گێڕاوەتەوە.

ئەم جۆرە تەلقینە دروستە، تەنانەت ئەگەر مردووەکە کافریش بێت، چونکە ئەگەر پێش مردنی موسلمان بێت بەو تەلقینە دەچێته بەهەشت بەکافری و بێ بروای نامرێت، بە بەلگەی ئەوەی کە پێغەمبەر(درودی خوای لەسەربێت) بەخۆی ئەم جۆرە تەلقینەی کردووە بۆ مامی خۆی ئەبوو تالیب، ئەمەش فەرموودەکەیە: (حضرَ النبيُ صلى الله عليه وسلم موتَ عمه أبي طالب، وقال له: أَيْ عَمِّ ، قُلْ : لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ ، كَلِمَةً أُحَاجُّ لَكَ بِهَا عِنْدَ اللَّهِ) رواه البخاري برقم، (3884) ومسلم برقم(24) . واتە : پێغەمبەر ی خوای سەلامی خوای لێ بێت، ئامادە بوو لەکاتی مردنی ئەبو تالیبی مامی، پێیی گۆت: ئەی مامە بڵێ: جگە لە (اللە) هیچ خودایەک نییە، شایەنی پەرستن بێت، من لە لە بارەگای اللە لە رۆژی قیامەت تکات بۆ دەکەم و داوی لێ بوردن بۆ تۆ لە اللە دەکەم ، بەداخەوە ئەبووتالیب نەیووت، بۆیە مامی بەکافری مرد، رواه (البخاری) بەژمارە (3884) و،مسلم بەژمارە،(24) .

—————-

دووميان: (تەلقین) ئەوەیە کە مردووە کە وەفاتی کردووە لەدونیا نەماوە، ئەم جۆرە تەلقینە لە نێو زانایاندا مشتومرێکی زۆری هەیە بۆیە زانایاو فقهاء، دوو جۆرە بیرو بۆچۆنیان هەیە: هەندێکیان دەلێن دروست نییە بدعەیەو (داهێندراوە)و گشت فەرموودەکانی لەو بارەیەوە لاوازن و بێ هێزن.

بەشی زۆرتر لە فقهاء و شەرع زانەکان دەلێن، دروستە و جائزەو رەوایە هیچ حەرامی تێدا نییە لە وانە، ابن حجر الهيثمي، له پەرتووکی خۆیدا (تحفة المحتاج بشرح المنهاج ) لابن حجر الهيثمي ،جـ،٣،ص، ٢٠٧- ٢٠٨. وەک دەفەرموێت: ويستحب تلقين بالغ عاقلاً أومجنون، ولو شهيدا في غير المعركة المشركين كما ذكر في كتاب المغني خلافاً للنهاية، ويقعد المُلَقِنُ عند رأس القبر، فلا يسن تلقين طفل ولوكان مراهقاً ومجنون، قال ابن حجر- رحمه الله- فالتلقين سنة وإن كان حديثه ضعيفاً لكنه اعتضد شواهد من الأحاديث الصحيحة ولم يزل الناس على العمل به من العصر الأول في زمن مَنْ يقتدى به وقد قال الله تعالى: وذكر فإن الذكرى تنفع المؤمنين.

واتە: سونەتە تەلقین بۆ کەسێکی گەورە و ژیر یان شێت، تەنانەت ئەگەر شەهیديش بێت وەک لە کتێبی (المغني دا) باس كراوه، پێویستە ڕاهێنەری تەلقین کەرەکە،  لاى سەری مردووەکە، لە سەر گۆڕەکە یان قەبرەکە دابنیشێت، رووی لە خەلک بێت بۆ تەلقین کردن، وەهەروها تەلقین سوننەت نییە بۆ منداڵ، تەنانەت ئەگەرهەرزەکاریش بێت، پێشەوا (نەوەوی)، رەحمەتی خوای گەورەی لێ بێت، فەرموویەتی: تەلقین سونەتە تەنانەت ئەگەر فەرموودەکەی تەلقین کردن لاوازیش بێت، بەڵام پشتی بە بەڵگەی فەرموودە صەحیحەکانی تری بەستووە بەهێز بووە، بۆ ئەم بابەتە بروانە: ئەم سەرچاوانەی خوارەوە:

١-تحفة المحتاج بشرح المنهاج لابن حجر الهيثمي ،جـ ،٣، ص، ٢٠٧- ٢٠٨.

٢- اعانة الطالبين في حل الفاظ فتح المعين. عثمان بن محمد شطا البكري، جـ،٢،ص ،١٥٩،

٣- نيل الأوطار، للشوکاني، جـ، ٤،ص،٨٩.

هەروها تەلقینی مردوو سونەتە یەکسەر لە دوای لەناو گۆرنانی مردووەکە و خۆڵ خستنە سەری لەلایان ئەمانەی خوارەوە:

شافیعیەکان و حەنبەلییەکان.

بروانه: ئەم سەرچاوانەی خوارەوە:

١- مغني المحتاج، شمس الدين محمد بن أحمد الخطيب الشربيني جـ،١، ص،٣٦٧.

٢- كشاف القناع، جـ،٢،ص،١٥٧،

٣-المغني ابن قدامة، جـ،٢،ص،٥٠٦.

٤-روضة الطالبين،لأبي ذكريا محي الدين النووي، المتوفى 24 رجب  676 هـ ، 1277 م ،

من عمر،45,سنة.

٥-المجموع شرح المهذب المؤلف: أبو زكريا محيي الدين بن شرف النووي (ت ٦٧٦ هـ)، دار الفكر (ط، ٣، جـ، ٥،ص، ٣٠٣.

—————

لە هەمووی بەهێزتر ئەوەیە:

سێ لەئەسحابەی پێغەمبەر درودی خوا لە هەموویان بێت پێیان باش بووە و فەرموویانە لەدوای مردنیان ئەمەیان بۆ بکرێت، وەک خۆیان فەرموویانە : إذا سوِّي على الميت قبره، وانصرف الناس عنه، كانوا يستحبون أن يقالَ للميت عند قبره: يافلان، قل: لاإله إلا الله  أشهدُ أنْ لاإله إلا الله، ثلاثَ مرات، يافلان قُلْ : ربيَ الله، ودينيَ الإسلام، ونبيّي محمّد صلّى الله عليه وسلم،ثم ينصرف،

واتە: ئەم سێ ئە صحابەى، پێغەمبەر، پێیان باش بوو وە لە سەر گۆڕەکە بەمردووەکە بگوترێ: ئەی فڵان کەس بڵێ: هیچ خودایەک نییە جگە لە اللە ، من شایەتحاڵی ئەوە دەبم کە جگە لە اللە هیچ خودایەک نییە، سێ جار ئەی فڵان کەس بڵێ: پەروەردگارم اللە، ئایینم ئیسلامە، و پێغەمبەریش کە ناوی محمد، پێشەوامە، درودی خوای لەسەربێت، لە پاشان گۆرستانەکە بەجێ بهێلن، لە راستی دا ئەوە خۆی رێک ئەو تەلقینەیە کە ئەمرۆ ئێمە دەیکەین کەواتە ئێمە کارێکی حەراممان نەکردووە کە هندێک نەخوێندە وار واحالی بوینە بەلکو  ئێمە هەلساوین بە کارێکی جوان کە ئەویش کاری هندێک ئەسحابی پێغەمبەرە (درودی خوای لەسەت بێت).

بۆیە ئەگەر مرۆڤێک تۆزێک باوەری هەبێت ماف بە خۆی نادات بلێت تەلقین کارێکی حەرامە چونکە (ئەسحابەی رەسول اللە )هاوشێوەی تەلقینیان کردووە، بۆیە زانایان دە لێن تەلقین (سونەتە) یان (موباحە) یان (جائیزە)و دروستە، یان کردەوەی هندێک لە یارانی پێغەمبەری خودایە، بۆیە زانایان خۆیان پاراستووە لەوەی کارێک حەرام بکەن کە ئەسحاب کردوویەتی ئەو مافەیان بەخۆ نەداوە بلێن (تەلقین ) حەرامە و جائز نییە و داهێندراوە.

ناوی هندێک لە ئەسحابەکانی پێغەمبەر(درودی خوایان لێ بێت) کە تەلقین یان وێنەی تەلقین یان کردووە، ئە وانیش ئەمانەن:

١- ضمرة بن حبيب، وهو صحابي بدري من بني جهينة،المتوفي،٣،هجري، واته: ضەمرەى كوري حەبیب، هاوەڵی (بەدری) لەهۆزی، بەنوو جوهەینە ،لەسالی، سێ ی کۆچی وەفاتی کردووە.

٢- حكيم ابن عمر، وهو صحابي جليل، وهو ابن أخي خديجة بنت خويلد أم المؤمنين، وكان صديقا مقرباً للنبي محمد، صلى الله عليه وسلم، قبل البعثة وبعدها ،عام ،54 هـ -674م) عاش نحو 120 سنة ،وهو الذي، ولد في جوف الكعبة.

واتە: حەکیمی کوری عومەر کە هاوەڵێکی گەورەیە و خوشکەزای خەدیجەی کچی خوویلیدی دایکی ئیماندانە و هاوڕێیەکی زۆر نزیکی پێغەمبەر محمد بووە ، سەلامی  خوای گەورەی لێ بێت، لە ساڵی ٥٤ کۆچی- ٦٧٤ی زایینی موسولمان بووە نزیکەی ١٢٠ ساڵ ژیاوە، و ئەو کەسە بووە کەلە ناو مالی خوای گەورە لە ناو کەعبەی پیرۆزە وەلەدایک بووە.

٣- واثلة بن الأسقع وهو من الصحابة، وهو من أصحاب الصفة ، موسولمان بووه له سالي (٩)، نۆیی کۆچی ، بەشداری چەنگی تبوكی کردووە ، لە موسولمانە هەژارەکانان هەژمار دەکرێت ، وكان يُعَدُّ مِنْ فُقراء المسلمين - رضي الله عنه ، وهو خادم النَّبِيّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ منذ ثلاث سنين، نزل البصرة ، ثم سكن الشام، وشهد المغازي الدِمَشْقَ والحِمْصَ، والمَقْدسَ ، ومات في المَقْدِس، وكان عُمْرُهُ مائةَ سنة، كنيته : أبو الخطاب، أبو الأسقع ،أبو قرصافة ، وقيل أبو شدّٰاد .

واتە: واثیلی کوری ئەسقەع، یەکێک بوووە لە یارانی سوفە (أصحاب الصفة) لە ساڵی نۆی کۆچی موسڵمان بووە وبەشداری چەنگی، تەبوک بوو یەکێک بوو لە موسڵمانە هەژارەکان -خوای گەورە لێی ڕازی بێت، سێ ساڵ لە بەسرە، ژیاوە، لە پاشان چویتە دیمەشق، بە شداری جەنگی و شەڕەکانی دِمَشْقُ و حِمْصِ کردووە، له پاشان چووە بۆ (قودس)ِلەوێ وەفاتی کردووە، تەمەنی زۆر بووە، نزیک سەدساڵ ژیاوە ، ناز ناوەکانی زور بوون لەوانه: ئەبو الخطاب، ئەبو شەدادو، زۆری تر. (بروانە: الإصابة في تمييز الصحابة، تحقيق: علي محمد معوض، عادل أحمد عبد الموجود، ط،١، بيروت لبنان،دار، الكتب العلمية، جـ،٣،ص،٣٣٩).

—————

وەهەروەها سەبارەت بەدروست بوون و جائز بوونی (تەلقینەوە) پرسیار کرا لە پێشەوا ئیمام ئەحمەدی کوری حەنبەلەوە رەحمەتی خوای لێ بێت، ئە ویش فەرمووی: کردنی کاری تەلقین بۆ مردووەکان کارێکی باش و چاکە من بەلامەوە تەلقین جائزە و پەسەندە بە کرداری خۆم دەی کەم ، وهذا نصه: سئل عن ‏أحمد رحمه الله  عن حكم التلقين، فاستحسنه واحتجَّ عليه بالعمل.

٢- وەهەروەها عەلامەی زەمانە کە ناسراوە بە ئیبن صەلاحي شەهرەزووری، ئەم زانایە گەورەیە تەلقین کردن بۆ مردووی بەکارێکی جاک و باش هەلبژاردووە بەخۆشی کاری بەتەلقین کردووە . وسئل عن الإمام ابن الصلاح الشهرزوري ،‏فقال: إن التلقين هو الذي ‏نختاره ونجزە ونعمل به.

٣- ئامۆژکاری ، عەمری کوری عاص، كە ئامۆژکارییەکەی هەموو خەلکی شام کاری پێ دەکەن و لە سەری دەرۆن تاکو ئێستاش لە کردنی کاری تەلقین بۆ مردوو وەکانیان بەردەوامن ، وهذا نص الوصية لعمرو بن العاص: وصية عَمْرو بن العاص، وهي صحيحة ولم يزل أهل الشام على العمل بهذا في زمن مَنْ يُقتدى به وإلى الآن.

٤- بریاری لێژنەی فەتوای وەلاتی (مصر) فەرموويانه تەلقين (سونەتە) بۆمردوو بکرێت و کاری پێ دەکەن بۆ مردووە کانیان تا ئێستاش ئەم کارە بەردەوامە لەوەلاتی مصر. (أكدت دار الإفتاء المصرية أن تلقين الميت بعد الدفن سنة نبوية ونعمل بها حتى الآن) .

٥- وەهەروەها دانی پێ داهێنا نی راستەو خۆى دكتۆر صالح  المغامسي  أمام الناس على الِتْلفاز الرسمي في البث المباشر في المملكة العربية السعودیە ،واته ئەم دکتۆرە مەشرەب سەلەفییە راستەو خۆ بەراشکاوی ووتی: بەلێ زانا و عەلامەی مەملەکەتی ئێمە لە وەلاتی سعودییە: (الشيخ محمد أمين الشنقيطي)خاوەنی کتابی (أضواء البيان) کاتێک خێزانەکەی وەفاتی کرد شێخ محمد أمين شەنقیطي بە خۆی تەلقینی خێزانەکەی خۆی داوە ئەمە هەوالێکی راست و دروستە.وهذا نص كلام  فضيلة الشيخ الدكتور صالح المغامسي: نعم صحيح أن الشيخ أمين الشنقيطي رحمه الله ،صاحب كتاب ،(أضواء البيان)،لقَّنُ زوجتَه عندما دفتها.

٦- هەروەها: شيخ الإسلام ابن تيمية رەحمەتی خوای گەورەی لێ بێت، لەکتابی (الفتاوى الكبرى) ئەویش نەی ووتوە (تەلقین) بۆ مردوو جائز نییە و حەرا مە بەلکو بەوشێوەیە فەرموویەتی: بل ذلك مأثور عن طائفة من الصحابة؛ كأبي أمامة، و-واثلة بن الأسقع؛ فمن الأئمة من رخص فيه كالإمام أحمد، وقد استحبه طائفة من أصحابه، وأصحاب الشافعي, ومن العلماء مَنْ يكرهه لاعتقاده أنه بدعة, فالأقوال فيه ثلاثة: وهی مايأتی:

١-الاستحباب، کردنی چاکە وباشە.

٢-الكراهة، کردنی باش نیە.

٣-الإباحة، ڕێگە پێدراوە ، بەکردن یان وازهێنان و نەکردنی.

وهذا أعدل الأقوال، التي ذكرها الشيخ ابن تيمية، رەحمەتی اللەی لەسەر بێت .

واتە: کارکردن بە(تەلقین)بۆ مردوو، ئەمە لە کۆمەڵێک هاوەڵەوە دەگێڕدرێتەوە وەک ( ئەبو ئومامە)و (واثیلی کوری ئەسقەع)،لە ئیمامە کانیش زۆربەی زاناکانی پێش ئێمە ش ڕێگەیان پێدا، بۆچوونی جیاوازیش هەبووە لەسەری

کەواتە ئیبن تیمییەش نەی فەرمووە (تەلقین)بۆ مردوو حەرامەو جائز نییە.

 وەهەروەها بۆ جۆنێکی تری پێشەوا،  ئەحمەد و کۆمەڵێک لە هاوەڵانی خۆی و کۆمەلێک لە هاوەڵانی پێشەوا ، شافعی پێشنیاریان کردووە دەلێن تەلقین دروست و جائزه ،وە هندێکیش لە نێو زانایاندا تەلقینی مردوویان پێیان خۆش نەبوو چونکە پێیان وابوو بیدعەیە، سەبارەت بەو بۆچوونە سێ بۆچوون دروست بووە و هەیە:

١- خوازراوە، بدعەیە، رەوانییە .

٢-بەدڵ نییە ،مکروهە، کارێکی باش نییە

٣--دروستە ، مباحە، هەردوو شێوە ی هەیە دەتونی بکەیت دەتوانی نەیکەیت.

٧- وَقَالَ الإمام ابْنُ الْعَرَبِيِّ (بالألف واللّام) رحمه الله،وهو الفقيه المالكي ،أبو بكر محمد بن عبد الله، ابن العربي الأندلسي صاحب التصانيف ، وفسر القرآن المجيد،المتوفى ابن العربي، عام 543، هــ ، إذَا أُدْخِلَ الْمَيِّتُ قَبْرَهُ فَإِنَّهُ يُسْتَحَبُّ تَلْقِينُهُ فِي تِلْكَ السَّاعَةِ وَهُوَ فِعْلُ أَهْلِ الْمَدِينَةِ الصَّالِحِينَ مِنْ الْأَخْيَارِ لِأَنَّهُ مُطَابِقٌ لِقَوْلِهِ تَعَالَى: وَذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرَى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ،

واتە: ئیمامی ئیبن العربی ڕەحمەتی خوای لێ بێت زاناو عه لامەی ماليكي یە راڤەکەری تەواوی قورئانی پیرۆزە ئەندەلۆسییە خاوەنی (تصانيفه)، له سالي (٥٤٣)،کۆچی کردووە ئەم زانا گەورەیە فەرموویەتی: ئەگەر مردووەکە هێنرایە ناو گۆڕەکەیەوە، ئەوە دروستەو سونەتە، تەلقینی مردووەکە بکەن، ئەمەش کارە باشەکانی ئەم (مەدینە باشەیە)، چونکە بەپێی  دەقی ئەو یاسایە کە خودای گەورە دەفەرموێت: وَذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرَى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ، واتە لەبیرت بێت، بەڕاستی زیکر و یادی (اللە) سوودی بۆ ئیمانداران هەیە، ئەم یادەو زیکرە لە راستیدا لە نێو تەلقین دا بەردەستە دەبێت ئامۆژگاری زۆری تێدایە بۆ باوەداران ئەوانی تۆشی کارەساتی مردن بوینە.

٨-قسەی کۆتایی سە بارەت بە (تەلقین ) بۆ مردوو لەدوی ناشتنی مردووەکە، قسەی دکتۆر وەهبی زوحەیلي یە ،باس دەکەم کە فەرموویەتی: لەکتابی خۆی بە ناوی: (فقه الإسلامي وأدلته، بەرگی،دوو(٢)، لاپەرە ( ١٥٦٥)، ط،٤، دار الفكر بدمشق، سنة،١٩٩٧م.

دەلێت: والحق في تقديري -مع القائلين بعدم سنية التلقين، والظاهر أنەالمستحب لذلك هم الصحابة ، واتە : قسەی پوخت و راست لە بابەتی (تەلقین) بۆ مردوو، بەڕای من ئەوەیە لەگەڵ ئەوانەی دەڵێن تەلقین بۆ مردوو سوننەت نییە، قسەی راست و دروست لەوبابەتەوە ئەوەیە تەلقین بۆ مردوو (مستحبە)و خێرە وکارێکی باشە، چونکە کۆمەلێک لە هاوەلانی پێغەمبەر درودی خوایان لێ بێت کردوویانە یاخۆت هاوشێوەو نمونەی وەک تەلقییان کردووە کە پێش تر ئاماژەما ن پێکرد.

لێرە پرسیارێک دروست دەبێت ئایە مردووە کە تەلقین دەکرێت ئاگای لەو قسانەی تەلقین کەر هەیە یانە دەتوانین بە شێوەیەکیتر پرسیارەکە بکەین ئایە مردوو لە ناوگۆر ئاگای لە هەلسووکەوتی زیندوو هەیە یان نە بەتایبەت ئەوانەی لەسەر گۆرەکەی مردوون، وەیاخۆد ئایە ئەگەر کەسێک سەلام لە مردوووێکی ناو گۆر بکات ئایە مردووەکە ئاگای لێ یەتی وەئایە مردووەکە دەتوانێت وە لامی سەلامی زیندووەکە بداتەوە لە ناو گۆردا.

لە وەلامدا دەلێن بەلێ مردوو ئاگای لە هە لسووکەوتی ئەوانە ی سەرگۆر هەیە، بەلێ مردوو وەلامی سەلامی کە سێک دە داتەوە کە دەی ناسێت و سەلامی لێ دەکات ئەمەش بە بەلگەی فەرموودەی راستی پێغەمبەر درودی خوای لێ بێت کە بۆ تان باس دەکەم بە پشتیوانی اللە:

الأول: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم، العَبْدُ إذَا وُضِعَ في قَبْرِهِ، وتُوُلِّيَ وذَهَبَ أصْحَابُهُ حتَّى إنَّه لَيَسْمَعُ قَرْعَ نِعَالِهِمْ، أتَاهُ مَلَكَانِ، فأقْعَدَاهُ، فَيَقُولَانِ له:ما كُنْتَ تَقُولُ في هذا الرَّجُلِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ فيَقولُ: أشْهَدُ أنَّه عبدُ اللَّهِ ورَسولُهُ، فيُقَالُ انْظُرْ إلى مَقْعَدِكَ مِنَ النَّارِ أبْدَلَكَ اللَّهُ به مَقْعَدًا مِنَ الجَنَّةِ، قَالَ النبيُّ صَلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ: فَيَرَاهُما جَمِيعًا، وأَمَّا الكَافِرُ -أوِ المُنَافِقُ - فيَقولُ لا أدْرِي، كُنْتُ أقُولُ ما يقولُ النَّاسُ، فيُقَالُ: لا دَرَيْتَ ولَا تَلَيْتَ، ثُمَّ يُضْرَبُ بمِطْرَقَةٍ مِن حَدِيدٍ ضَرْبَةً بيْنَ أُذُنَيْهِ، فَيَصِيحُ صَيْحَةً يَسْمَعُهَا مَن يَلِيهِ إلَّا الثَّقَلَيْنِ، رواه البخاري،برقم،(1338)، ومسلم (2870). وفي هذا الحديثِ:تبيَّن مايأتي:

١-إثباتُ سؤالِ الملَكينِ للمَيتِ في القبرِ.

٢- إثباتُ عذابِ القبرِ للميت .

٣-سماع مَنْ في القبور سواء كان مؤمناً أو كافراً.

٤- حِسُّ الطيُور بالعذاب القبر للميت العاصي ولذلك لا يُبْنىٰ وَكْرَهُمْ في المقابر المسلمين .

——————

واتە: پێغەمبەری خودا،سەلامی خوای لێ بێت، فەرمووی:کاتێک بەندەیەک لە گۆڕەکەی دادەنرێت،وهاوەڵەکانی دەگەرێنەوە بۆ مالە کانیان، ئەم مردووە گوێی دەنگی پێلاوەکانیانی زیندووەکان دەبێت، لە پاشان دوو فریشتە دێنە لای، مردووەکە لەناوگۆر، پێی دەلێن: تۆ چی دەلێت بۆ ئەم پیاوەی کە هاتووە کە ناوی محمدە ،ئەویش دەلێت ئەم پیاوە ناوی محمد بووە ، من شایەتحاڵی ئەوە دەدەم کە ئەو پێغەمبەرەی خوا بوو وە من باوەریشم پێ هەبووە، لەپاشان، بەمردووەک دەلێن: سەیری شوێنەکەت بکە لەدۆزەخدا، هەمووی پێ شان دەدرێت خوای گەورە لە بەهەشتدا شوێنەکەی بۆ دانای وبۆی گوریت بە وشوێنێکی خۆشە.

سەبارەت مرۆڤی کافر -یان مونافیق -و دەڵێت: من نازانم، خەڵک باسیان دەکرد، لە پاشان دۆزەخ و بە هەشت دە بێ نێت ،لەپاشان  پێی دەلێن تۆ نا زانیت و نەشوێنکەو توویت ،و بە چەقۆیە کی ئاسنین لە نێوان گوێچکەکانیدا لێدەدرێت، هاوارێک دەکات کە هەمووکەسێک لە تەنیشتی بێت دەی بیستێت جگە لە مرۆڤ و جنۆکە، ئەوان به ئەمری خوی گەورە نابیستن، لەم فەرموودەیەدا: ئەوانە هەن،

1-راستی پرسیاری، دوو فریشتە کان لەسەر مردووی لە ناوگۆڕ.

2- بەڵگەیە بۆ ئازاری گۆر و قەبر، عذاب القبر.

3-بیستنی ئەوانەی مردوون لە نێو گۆڕدان.

٤- هەندێک لەزانایان وتوویان بالندەکان هەست بە هەبونی (عذاب القبر)واتە سزای ناو گۆر بۆ مردووە تاوانبارەکان دەکەن بۆیە بالندەکان هێلانەی خۆیان لەسەر گۆرستانەکان دروست ناکەن. 

——————————

الثاني: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم، (ما مِن أحدٍ يَمُرُّ على قبرِ أخيه المؤمنِ فيُسَلِّمُ عليه إلا عَرَفَه، وردَّ عليه) أخرجه و صححه ابن أبي الدنيا،وابن عبدالبر، واتە: پێغەمبەری خودا سەلامی خوای گەورەی لە سەر بێت، فەرموویەتی: هەرکەسێک بەلای گۆڕی برا ئیماندارەکەیدا بروات و سڵاوی لێ بکات،خوای گەرەو وادەکات کە ئەو مردووە سەلام کەرەکە بناسێت و وەلامی سەلامەکەش بداتەوە ،ئەو سەر چاوانەی لە سەرەو بۆم باس کردی هە موویان ئەم فەرموودەیە بە صحيح وراست و دروست داناوە .

 بۆ زانیاری راستى و دروستي ئەم فەرموودەیە بروانە ئەم سەرچا وانەی خوارەوە:

١- مجموع فتاوى،الشيخ ابن باز،جـ،13،ص، 335 .

٢- الاستذكار ،جـ، ١،ص،١٨٥، ابن عبد البر، وصححه الحافظ عبد الحق ،والقرطبي، في

٣- المُفهم ،جـ، ١،ص،٥٠٠، وابن تيمية،في،

٤-مجموع الفتاوي، جـ،٢٤،ص،١٧٥،وصححه ، الزبيدي، في كتاب المسمى،

٥- شرح الإحياء ،جـ، ١٠،ص، ٣٦٥، وكذلك صححه حافظ العراقي والسيوطي في كتاب المسمى،

٦- الحاوي ،جـ،٢،ص،٣٠٢، وكذلك العظيم أبادي في كتاب المسمى،

٧-عون المعبود،جـ،٣،ص، ٢٦١، وكذلك صححه ،الشوكاني في كتاب، المسمى،

٨- نيل الأوطار، محمد بن علي بن محمد الشوكاني اليمني (ت ١٢٥٠هـ). جـ،٣ص،٣٠٣، دار الفكر، ط،١، ٢٠٠٠،بيروت لبنان

٩- الروح، للشيخ الإمام محمد بن أبي بكر بن أيوب بن سعد شمس الدين ابن قيم الجوزية، المتوفى سنة (751هـ) م.

١٠- مجموع فتاوا ورسائله، للشيخ ابن العثيمين،رحمه الله ،جـ، ٢،ص،٢٤٤،وغيرذلك

وقال شيخ العثيمين رحمه الله بعد ذكر هذا الحديث و صححَّەُ من قِبَلِ نفسه في كتابه المسمى(مجموع فتاوا ورسائله، وكان عدد مجلداته خمسة وثلاثون مجلداً، قراءة القرآن لروح الميت وهو يريد أن يكونَ ثوابه لميت المسلمين ،فيه خلاف بين العلماء، والراجح عندي أنه ينتفع به الميت لأنه ورد في جنس العبادات.

بروانه: مجموع فتاوى ورسائله ، للشيخ العثيمين ،ج، ٢،ص،٣٠٦.

واتە: شێخ العثیمین فەرموویەتی: خوێندنی قورئان بۆ گیانی مردووەکان بەونییەتەی پاداشتەکەی خوێندنی قورئان بۆ موسڵمانە مردووەکان بێت، ناکۆکی لەنێوان زانایاندا هەیە و ئەوەی زۆرترین ئەگەری هەیە لە ڕوانگەی منەوە ئەوەیەکە ئەم قورئانە سوودی بۆ مردووەکە هەیە،چونکە لەچۆری خواپەرستی وعیبادەتەکاندا ئەژمار دەکرێت .

بڕوانە:سەرچاوەی بابەتەکە

١- مجموع فتاوا ورسائله ،بەرگی ، دووهەم ،لاپەرە،٣٠٦.

وە هەروها (الشيخ العثيمين)فەرموویەتی لەپەرتوکی(رياض الصالحين)کە خۆی راڤەی کردوو لە چوار بەرگدا، فەرموویەتی: (وأما القراءة القران عندالقبر فالأصح أنها مكروهة، واته : خوێندەنی قوئانی پیرۆزلە سەرگۆری مردوو باش نییە بەلام ئەویش نەی ووتوە حەرامەو دروست نییە بخوێندرێت،لەسەرگۆرستان،

بڕوانە :ئەم سەرچاوەی خوارەوە:

١- مجموع فتاوا ورسائله،جـ،٢، ص،٣٠٦.

٢- رياض الصالحين، جـ،٣،ص،٧٢، ط،١، سنة ،٢٠٠٢،المكتبة الإسلامية،رياض.

————

وقال الشيخ محمد العثيمين، رحمه الله تعالى،

التبرك بآثار الرسول صلى الله عليه وسلم في حياته، وكذلك بعد مماته، حتى استشفى أصحابه بشَعْر  الرسول صلى الله عليه وسلم جائزٌ،

بروانە ئەم سەرچاوەیە:

١- مجموع فتاوى ورسائل الشيخ محمد صالح العثيمين، ج،١ص، ١٠٨.

واته:شێخ العثیمن ڕەحمەتی خوای لێ بێت دەفەرموێت: تەبەروک و بە پیرۆز راگرتنی شوێنە وارەکانی پێغەمبەر، سەلامی خوای گەورەی لێ بێت دروستە ،جیاوازی نییە پێغەمبەر،درودی خوای لێ بێت،لە ژیان مابێت یان نە.

 بەلێ هەندێک لە هاوەڵەکانی پێغەمبەر، سەلامی خوای گەورەی لێ بێت داوی شیفاو بەرکەت لە مووەکانی پێغەمبەریان دەکرد بۆ خۆیان، وەک پیرۆزی و تەبەروک و شیفاو چارەسەر.

بڕوانە: فەتوا و پەیامەکانی ، شێخ محمد العثیمین، بەرگی یەکەم، لاپەرە، ١٠٨.

وەهەروەها ،ابن عمر رضي الله عنهما أنه أوصى أن يقرأ على قبره وقت الدفن بفواتح سورة البقرة وخواتمها، كما ذكره ،ابن أبي العز الحنفي في شرح العقيدة الطحاوية.

واتە: ئیبن عومەر خوای گەورە ی لێ رازی بێت، پێشنیاری کردووە کە ئایەتەکانی سەرەتا و کۆتایی سورەتی بەقەرە (البقرە) لەسەر گۆڕەکەی بخوێنرێتەوە لەکاتی ناشتنیدا،هەروەک کوری ئەبی ئەلعیز ،ئەلحەنەفی لە ڕوونکردنەوەی راڤەی ،عەقيدەی طەحاويدا باسي كرددووە.

وحَكمَ الحافظُ الهيثمي على رواة هذا الحديث بأنهم موثوقون في ،

واته: الحافظ الهیثمی حوکمی گێڕانەوەی ئەم فەرموودەیەی بەراست و دروست باوەر پێکراو داداون لەلای خۆیەوە ،چونکە خۆی هەلساوە بە کۆکردنەوەی ئەم فەرموودانەی لە(صیحاحی سیتەدا)نین و کۆی کردنەوە ناوەی لێنا

(مجمع الزوائد - ومنبع الفوائد) ناوبراو لە دايك بووي سالي(٧٣٥ هـ لە سالي(٨٠٧ هـ )، يش  کۆچی دوای کردووە، ناوبراو پەیوندی بەهێزی لەگەڵ هەریەلە:

 ١-الحافظ العراقي زين الدين،

٢-الحافظ ابن حجر العسقلاني ، رەحمەتی خویان لێ بێت .

بروانه پەرەتوکی: مجمع الزوائد، جـ،٣،ص،٤٧،

 ——————-

وەهەروها پێشەوا (النووی) رەحمەتی خوای لێ بێت، لە(فتاوى النووي) لاپەرە(٨٣) ط، ٦ ،

 دار ، البشائر ، بيروت- لبنان ، سنة ، ١٤١٧هـ- ١٩٩٦، تحقيق: محمد الحجاز،

دەلێت پاداشی نزاو پارانەوە و خێر و چاکە بەکۆی یەکدەنگی زانایان دەگاتە مردوو، وە هەروەها خێری خوێندنی قوئانی پیرۆزیش دەگات مردوو، بە تایبەت لەلای زانای گەورەو پێشەوای ئومەت (ئەحمەدی کوری حەنبەل) و زۆرینەی زانایانی شوێن کەوتووی پێشەوا شافیعی رەحمەتی خوایان لێ بێت، هەرچەندە خودی پێشەوا ، شافعی و کەمێک لە زاناو شوێن کەوتوانی خۆی لەگەڵ ئەم بۆ چوونە نین و رەئیان لەو بوارەوە جیاوزە.

وەهەروها پێشەوا -الطبراني في (المعجم الكبير)، جـ، 19، ص220/ بە ژمارەکەی (13613)، وە (البيهقي في (شعب الإيمان)بە ژمارە(8986)، وە هەروەها،پێشەوا، جلال الدين السيوطي لە پەرتووکی ،(الدر المنثور)، داو، وهەروها هەریەک لە إبن حجرالعسقلاني لە پەرتوکی (تلخيص الحبير في أحاديث الرافعي الكبير)،وە، إبن عساكر لە پەرتوکی ( تأريخ دمشق )وە فەرموودەناس،عبدالرؤوف المناوي لە پەرتووکی(فيض القدير شرح الجامع الصغير)، دا ئەم فەرموودەیان باس کردووە بە راستیان داناوە ئەمەش فەرموودەکەیە:

دەڵێت حوسێنی کوری ئیسحاق پێی ڕاگەیاندین، کە عەلی کوری بەهر ئەویش لە موبەشیرکوری ئیسماعیل، ئەویش لەعەبدالرحمان کوری عەلا کوری لەجلاج ئەویش لە بابی خۆی پێی وتم، ئەی کوڕەکەم ئەگەرمردم، لەناوگۆرم دابنێ و بڵێ بەناوی خودای گەورە لە سەر رێبازی پێغەمبەری خودا، لە پاشان هندێک لە سوەرتی البقرە لە سەرەتا و کوتاییەکەی لەسەرم بخوێنە چونکە بەڕاستی خۆم گوێم لە پێغەمبەری خودا بوووە ئەوهای فەرموو:

بروانە: المعجم الكبير للطبراني ،جـ، 19، ص220، مكتبة العلوم والحكم،الموصل، 1404-1983 .

تحقيق : حمدي بن عبدالمجيد السلفي.

وه جگەلەوەش:لیژنەی فیقهی هەمیشەیی لە سعودیە،کە پێک هاتووە لە سەلەفییەگەورەکانی خوارەوە: 

١- بەکر ئەبوزەید،

٢-صالح الفوزان،

٣- عبدالعزيز بن عبد الله آل شيخ .

٤- عبد العزيز بن باز ، سەرۆک لێژنە.

ئەم فەرموودەیان وەک فەرموودەی (الحَسَنْ) وەرگرتووە بە ژمارە(١٧٠٥) لە سالی ،1417 کۆچی-١٩٩٦م، ڕیاز.

بۆ بەهێزکردنی ئەم  بابەتەکە ئەمەش بخوێنەوە:

ئیمامی گەورەمان(ئەحمەدی کوڕی حەنبەل) دەفەرموێت:إذا دخلتم المقابر فاقرأوا بفاتحة الكتاب والمعوذتين وقل هو الله أحد واجعلوا ذلك لأهل المقابر فإنه يصل إليهم،

واتە: ئەگەر چوون بۆ ناو گۆڕستانەکان، ئەم سورەتانە بخوێنن: (الفاتحة، والمعوذتين وقل هو الله أحد) ،و بڵێن خودایە ئەوە بۆ خەڵکی ئەم گۆڕستانەیە خێرەکەی دەگاتە هەموویان، ئەم فەرموودەی پێشەوا أحمدکوری حنبل سەیری ئەم سەچاوانە بکە لە خورەوە ئاماژەم پێ کردوون:

سەرچاوەیە :

١-الإمتاع بالأربعين المتباينةالسماع، لابن حجر العسقلاني،دار الكتب العلمية -بيروت، الطبعة الأولى،1997م، تحقيق : أبي عبدالله محمد حسن محمد الشافعي،ص،85.

٢-الشرح الكبير لابن قدامة المقدسي، دار الكتاب العربي للنشر والتوزيع،جـ،2،ص 424.

٣-المغني لابن قدامة المقدسي،دار الفكر - بيروت،الطبعة الأولى ،1405،جـ، 2،ص،224.

٤-إقتضاء الصراط المستقيم لمخالفة أصاب الجحيم، لابن تيمية ،جـ،2،ص،236–239.

٥-مجموع الفتاوى لابن تيمية جـ،24،ص، ٣١٧.

————————

له كۆتایی دا پوختەی بابەتەکە لەم چەند خالانەی خوارەوە بەکورتی باس دەکەین:

١- تەلقینی مردوو بریتییە لە ئامۆژگاری ئاینی بۆ خۆدی مردووەکە و دەوروبەری مردووەکە، چەنکە پێشتر ووتمان لە فەرموودەی ،بوخاری و موسلیم دا هاتووە، خۆدی مردوو گوێ بیستی دەنگی نەعلي یان کەوشی، ئەوانە دەبێت کە لە سەر گۆرستان دەگەرێنەوە بۆمالە کانیان.

٢- خۆئەگەر بلێن مردووەکە بێ باوەرێش بێت ئەویش بە گوێرەی فەرموودەی، بوخاری و مسلیم دا، ئەویش گوێبیستی دەنگی، نەعلي کەوشە کە یان دەبێ کە مردووەکە بە جێ دێلن وەک دە فەرموێت ،إنَّه لَيَسْمَعُ قَرْعَ نِعَالِهِمْ، واتە: مردوو گوێی لە دەنگی لێدانی بنی کەوشەکەیان دەبێت.

٣- بەلێ، کوژراوەکانی کافرەکانی قوریش لە جەنگی بەدردا، پێغەمبەر درودی خوای لێ بێت ، بۆچی بانگیان دەکات وقسەیان لەگەڵ لاشە کانیان دەکات، خۆ گشتیان مردوون و کوژراون

 کە جی بانگیان دەکات ناو بەناو : يَا فُلاَنُ بْنَ فُلاَنٍ، وَيَا فُلاَنُ بْنَ فُلاَنٍ، أَيَسُرُّكُمْ أَنَّكُمْ أَطَعْتُمُ اللَّهَ وَرَسُولَهُ؟ فَإِنَّا قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا، فَهَلْ وَجَدْتُمْ مَا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا؟)رواه البخاري برقم،(3976)،ومسلم برقم، (2875).

واتە: ئەی فڵان کوڕی فڵان و ئەی فڵان کوڕی فڵان کەستان دڵخۆشن بەوەی کە گوێڕایەڵی خوداو پێغەمبەرەکەی نوبوون، بەڕاستی ئێمە دەلخۆشین بەوەی کە گوێرایەڵی پەروەردگارمان بووین ، بەڵێنی پێداوین کە بەلێنە کەی خوای گەورە ڕاست و دروست بوو ،ئەم فەرموودەیە لەلایان البخاری و،برقم(3976)و، موسلیم (2875) گێڕاوەتە وە ،

٣- تەلقین بۆ مردووکارێکی موباحە، دەتوانی بیکەیت دەشتوانی نەیکەیت، چونکە هندێک لە یارانی پێغەمبەرکردوویانە یان ئامۆژگاری وێنەی تەلقین یان پێ باش بووە.

٤- بەلێ زانایان فەرموویانە زۆربەی فەرموودەی تەلقین لاوازن، بەلام لە گەڵ زۆربەی فەرموودەی صحيح ،یەک دەگرن و بە هێز دەبێت، وە هەروەها زانایانی فەرمودیانە دروستە کار بە فەرموودەی لاواز بکرێت لە فضائل الأعمال،

ته نها، بۆ عقيده و أحكام ، نابێت.

٥- زانایانی فەرموودە ناس دەلێن،هەرکاتێک بلێن ئەم فەرموودەیە لاوازەو ضعيفە، بەو لاوازیە شەوە لە قسەی گەورەترین زانانای ئومەت وەک: شافعی، یان ئیمامی ئەحمد، یان ئیمامی مالک، یان ئەبو حەنیفە، یان زانایانی تری ئومەت گەورەترە، چونکە ئەم فەرموودەیە نیسبەتە بۆ لای (معصوم)کە پێغەمبەرە درودی خوای لێ بێت، بەلام  ئەوانی تر لەزانایانی ئیسلام کەسیان معصوم ،و پارێزراو نین، بە پێچەوانەی (مەزهەبی شیعەکان) ئەوان دەلێن هەردوازدە ئیمامی وان پارێزراون لە گوناح و تاوان، بەلام ئەم بۆ چوونە زۆر هەلەیە لەلای گشت موسولمانان وەرناگیرێت و مەقبول نییە

٦- هەروەها زایایانی فەرموودەناس فەرموویانی، بە شێوەی گشتی هەموو یارانی پێغەمبەر (درودی خویان لەسەر بێت)، دە بێت ،عادل بن، واتە دەبیت داد پەروەربن ،چۆن دەکرێت  ئەسحابی پێغەمبەر ،کاری بیدعەو نارێک بکات.

٧- ئامۆژگاری ودلنەوای(تەلقین)دەچێتە ژێر فەرمانی ئایەتەکانی گشتی و (العام) ی قورئانی پیرۆزەوە، فەرموودەکانی پێغەمبەر،درودی خوای لێ بێت، وەک هەندێک لەو ئایەتانەی خوارەو:

١- وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلا تَعَاوَنُوا عَلَى الإثْمِ وَالْعُدْوَانِ.

٢-وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ.

٣-وَذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرَى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ.

٤-وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ.

٥-وَلْتَكُنْ مِّنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ،

—————————-

دکتۆر بلال ملۆ برادۆستی

هەولێر - کوردستان