بەشی یەكەم
مامۆستا فەرمان خەرابەیی
www.m-farman.com
فێمێنیزمی جەندەری
بزوتنەوەی فێمێنیزم:
فێمێنیزم (feminism) لە بنەڕەتدا وشەیەكی فەرەنسییە (feminisme) و ریشە لاتینییەكەی (femina) یەوە و بە مانای ژن ( woman) وەرگیراوە.
شێوەی پێناسە كردنی ئەم ووشەیە لە زمانی ئینگلیزی (feminine) و لە زمانی فەرەنسیشیدا (feminin)یە.
ئەوە تەرجەمەی ووشەی فێمێنیزمە، بەڵام ئەگەر ئێمە بمانەوێ لە بزوتنەوەی فێمێنیزم حاڵی بین، دەبێت بگەریێنەوە بۆ مێژووی دروست بوونی فێمێنیزم.. ئامانج و كارەكانی فێمێنیزم.. دروست بوونی بزوتنەوەی (فێمێنیزمی جەندەری) بە چەند قۆناغێك تێپەر بووە تا دروست بووە و خۆی بەهێزكردووە.
قۆناغەكانی دروست بوونی فێمێنیزمی جەندەری
• فێمێنیزمی لــیبڕال.
• فێمێنیزمی ڕادیكـال.
• فێمێنیزمی جەندەری.
بە گشتی دەتوانین خاڵی سەرهەڵدانی فێمینزم بگەڕێنینەوە بۆ سەدەی (18)ـــە بە تایبەت دوای شۆڕشی گەورەی فەرەنسا، بەڵام ئەگەر وردبینەوە لە مێژووی فێمینزم دەبینین بەسێ شەپۆل دابەش دەكرێن.
شەپۆلی یەكەم: فێمێنیزمی لــیبڕال:
بزوتنەوەی فێمێنیزم لە سەدەی نۆزدەهەم بەباڵی لیبڕاڵی دەستی پێكرد و داوای چاكسازی كردنی بارودۆخی ئافرەتیان لە ڕووی كۆمەڵایەتی و ئابووریەوە دەكرد و بانگەشەی یەكسانیەتی واقعیان كرد، وەك یەكسانی لە دابینكردنی هەلی كاركردن و كرێی مانگانە و بواری خوێندندا، فێمێنیزمی لیبڕالی گرنگی تەواوی بەتایبەتمەندیەكانی ئافرەت و لایەنی بایەلۆژی دەدا، باسیان لەچاكسازیكردنی چۆنیەتی كاركردن و مناڵبوون و مۆڵەتی دایكایەتی و پەروەردەكردنی مناڵان دەكرد..
ئەوانەی كاریگەریان هەبوو لەسەر ئەو شەپۆلە (مێری ولستۆن كرافت) بەنووسینی كتێبی (حەقانییەتی مافەكانی ژن) كاریگەرییەكی سەرەكی لەسەر ئەو شەپۆلە دانا، لە دوای ناوبراو (جان ئیستوارت میل) بە هاوكاریی هاوسەری یەكەمی (هێری تیلور) كتێبی (بەستراوەیی ژنان) لە ساڵی (1869) دەنووسێ كە ئەو كتێبەش كاریگەرییەكی بەرچاوی لەسەر ئەو شەپۆلە جێ هێشت، دەكرێ بڵێین كە لە بنەڕەتدا هزری لیبڕالیزمی كلاسیك هۆكاری سەرەكی سەرهەڵدانی ئەو شەپۆلە لە قەڵەم دەدرێ.
لە كۆتایی ئەم قۆناغەدا دەبینین فێمێنیزمی ڕادیكـالەكان سەرهەڵدەدەن و باڵادەستتر دەبن، چونكە دەسەڵاتیان ئەبێ لە ناو دام و دەزگاكان..
شەپۆلی دووەم: فێمێنیزمی ڕادیكـال:
فێمێنیزمی ڕادیكاڵی لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا، تاوەكو كۆتایی حەفتاكانی ئەوسەدەیە بەردەوام بووە، فێمێنیستە ڕادیكاڵیەكان بنەمای كارەكانیان لەسەر ئەو بیرۆكەیە بنیادناوە كە
دەڵێت: "پەیوەندی نێوان ژن وپیاو لەسەر هێزێك دروستبووە كە دەست و بازووی پیاو تێیدا زاڵە"
باڵی ڕادیكاڵی زۆر جەختیان لەسەر جیاوازیەكانی نێوان ژن وپیاو هەروەها پەیوەندی نێوانیان و ئاسەواری ئەو پەیوەندیە لەسەر ئافرەت دەكرد، ئەندامە چالاكەكانی ڕادیكاڵی كۆكبوون لەسەر ئەوەی كەوا كێبڕكێیەكی چینایەتی‌‌و ڕەگەزی و جەندەری لە نێوان ژن و پیاودا هەیە، پێویستە ئەو چینایەتیە بە تەواوەتی تێك بشكێنرێت.
فێمێنیزمی ڕادیكاڵی پیاوانیان بە بەرپرسیاری یەكەمی چەوساندنەوەی ئافرەتان دەزانی و دەڵێن: هەموو ئەو توندوتیژیە جەستەییانەی دووچاری ئافرەتان دەبێتەوە بە هۆی هێزی بایەلۆژی پیاوانەوە بووە، ئەمەش ئافرەتی كردوەتە پاشكۆ بۆ پیاوان، تێڕوانینی فێمێنیستەكان بۆ پەیوەندی نێوان ژن و پیاو بریتیە لە تێڕوانینێكی دژایەتی و ململانێ لە نێوان ئەودوو ڕەگەزەدا، كە لایەنێكیان (واتە ژن) هەموو هێزێكی بەهۆی كۆمەڵگەوە لێسەندراوەتەوە، لایەنی دووەمیان (واتە پیاو) ئەو هێزەی پێدراوە، فێمێنیستیە ڕادیكاڵەكان خێزان و كۆمەڵ بە هۆكاری یەكەمی دواكەوتویی‌‌و بێهێزی ئافرەت دەزانن.
ڕادیكاڵیەكان دەڵێن: پێویستە هەندێك چەمكی كۆمەڵایەتی ڕیشەكێش بكرێت وەك چەمكی (نێرینەوە مێینە)و دەڵێن پێویستە ئەم چەمكە بە تەواوەتی لە ناوبچێت تاوەكو بتوانین زاڵبین بەسەر پۆلێنكردنەوەی كۆمەڵگا لەسەر بنەمای ڕەگەز، پاش ئەوە چینەكانی كۆمەڵگا بەشێوەیەكی نوێ دابڕێژێتەوە.
ڕادیكاڵیەكان زۆر گرنگیان بە نەهێشتنی خێزان دەدا، لەلای ئەوان ئەو ووشانە (خۆشەویستی، هاوسەرێتی، پەیوەندی جنسی ژن و پیاو، مناڵبوون، دایكایەتی) كۆمەڵە ووشەیەكی بێزراوە لە فەرهەنگی ئەواندا، بە گشتی ئەم كۆمەڵە چەمكە لە دەرەوە و ناوەوی خێزاندا ڕەتدەكەنەوە، بەم جۆرە تاڕادەیەك پاشەكشێیان لە بەرپرسایەتی خێزان لە دواكەوتویی ئافرەت كردووە، بڕوایان وابوو هەریەكە لەو چەمكانە هۆكارێكی گەورەن بۆ دواكەوتوویی ئافرەت
ئەوانەی كاریگەریان هەبووە لەسەر ئەو شەپۆلە (سیمون دی بوفوار) بە نووسینی كتێبی (رەگەزی دووهەم) لە ساڵی (1949) و هەروەها (بێتی فریدن) بە نووسینی كتێبی (ژنی هەڵخەڵەتاو) لە ساڵی (1963) كاریگەرییەكی بەرچاویان لەسەر هاتنە ئارای ئەو شەپۆلە دانا.
شەپۆلی سێیەم: فێمێنیزمی جەندەری:
فێمێنیزمی جەندەری لە ساڵی (1990) دەستی پێكرد تا ئێستا، ئەوانەی دەوری باڵایان بینیوە لەم شەپۆلە (میشێل فۆكۆ) و (ژاك دریدا) بوون، جەندەرییەكان بانگەشەی هاوشێوەبوون دەكەن و هەمووجۆرە جیاوازیەك لە نێوان ژن وپیاودا ڕەتدەكەنەوە، بەجۆرێك كە جەنگیان بەرامبەر بە سرووشتی بایلۆژی ئافرەت ڕاگەیاندووە، بڕوایان بە هیچ جۆرە جیاوازیەكی بایلۆژی وكۆمەڵایەتی نێوان ژن و پیاو نیە، بەڵكو دەڵێن: تەنانەت هێزی جەستەیی و بازوویی پیاو بە هۆی پەروەردەی كۆمەڵایەتیەوە دروست بووە، ئەو پێشنیارانەی فێمێنیزمی جەندەری بۆ زاڵبوون بەسەر جیاوازیەكانی نێوان ژن وپیاو هێنایانە كایەوە، بریتیە لە دووبارە دابەشكردنەوەی ڕۆڵ لە ڕووی كۆمەڵایەتی‌‌و كلتووری و سیاسیەوە لە نێوان ژن و پیاودا.
لە تاوتوێكردنی ستراتیژی جەندەریەكاندا ئەوە بەدیدەكرێت كە پیاو وەك ستاندەرێك بۆ كاری ئافرەتان دانراوە، واتە ژنان ڕۆڵی پیاو ببینن یان بە مانایەكی تر بە تەواوی ببن بە پیاو، كەواتە لە ژیانی كۆمەڵایەتیدا ڕۆڵی مێینە نامێنێت، هەمووكارەكانی مێینە بەكەم دەزانرێت، لەبەرامبەر ئەمەشدا هیچ گۆڕانكاریەك لە ڕۆڵی پیاودا نابینرێت، دەرئەنجامیش ئەوەیە ژن ببێتە پیاو، پێویستە قوربانی بە هەموو تایبەندمەندییەكانی خۆی بدات و لایەنی سۆزداری و جنسی بەتەواوی فەرامۆش بكات.
ــــــــــــــــــــــــــــ
خوێنەری بەرێزی بۆ زیانیاری زیاتر لە جەندەر وپیلان وئامانجیان، توێژینەوەیەكم كردووە لە كتێبَكدا كە بە چاپ گەیشتووە بە ناوی (ڕاستییەكی وونبوو!) هەموو نهێنیەكانی جەندەرەكانی كوردستان ئاشكرادەكات.. ئەم بابەتەش بەشێكە لەو كتێبە. |
