ئەگەر بە وردی سەیری بارودۆخی ژیانی گەلان بكەین، بە تمسوڵمان و نا مسوڵمان، ڕۆژهەڵاتی بن بان ڕۆژئاوایی، دەبینین لەسەر ئاستێكی جیهانی ئەمڕۆ هەمووی لەقەیران‌و گرفتی سایكۆلۆژی و كۆمەڵایەتی و ئابوری و سیاسی دا دەژین، ئەم قەیرانانە دەتوانین بیگەڕێنینەوە بۆ ئەو هۆكارەی كە خوای گەورە لەقورئاندا باسی دەكات  {ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُم بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ }الروم41

لێرەدا ووشەكانی دەریا و ووشكانی بە پێی بۆچوونی زانایان تەنها مەبەست پێی ئەو دوو چەمكە نیە، بەڵكو مەبەست پێی گشتاندنە واتە هەواش دەگرێتەوە، واتە لە ڕوانگەی ئایەتەوەكەوە دەتوانین بڵێین گەندەڵی ‌وخراپەكاری زەوی و دەریاو هەوای گرتوەتەوە.

قورئان لێردا بنەمای دروست بوونی ئەو قەیرانانە دەگەڕێتەوە بۆسەر هەڵدانی گەندەڵی لە بواری سیاسی و ئابوریی و كۆمەڵایەتی، لە دوایدا ئەمە لە ژینگەو واقیعیدا دەردەكەوێت‌و كاریگەری لەسەر ژیانی مرۆڤ دروست دەكات ، ئەمەش تەنها بۆچوونێكی قورئانی نیە، بەڵكو لە ئێستادا لەسەر ئاستێكی فراوانی زانستی سیاسی‌و كۆمەڵناسی ئەو ڕاستیانە سەلماون كە سەرچاوەی هەموو گەندەڵیەكان دواكەوتن و گرفتەكان بۆ ژیانی مرۆڤ، مرۆڤ خۆیەتی ، بەهۆی ئەمەشەوە قەیرانی گەورە و نەخۆش و دواكەوتوویی ژیانی زۆربەی گەلانی هەراسان كردووە، سەرەڕای ئەوەی كە ئەمڕۆ جیهان ڕۆژ بەڕۆرژ لەڕووی تەكنەلۆژیاو شۆڕشی زانیاریەوە ڕوو لە پێشكەوتن دەكات.

بەڵام ئەمە نەبووەتە مایەی كەم بونەوەی برسێتی و نەهامەتی و هەژاری و دواكەوتویی زۆربەی گەلانی جیهان .

بەڵكو ئەو هۆكارانەش كەلەلایەن كەمینەیەكی جیهانیەوە دەستی بەسەردا گیراوە كراوەتە هۆكارێك بۆ زیاتری سەپاندنی هەزموونی دەسەڵاتە زلهێزەكان بەسەر زۆر ناوچەی جیهانداو بەتاڵان بردنی سامانی گەلان.

بەپێی ئەو زانیاریانەی كەلە گۆڤارێكی سویسری دا بڵاوبوونەتەوە، چەند كۆمپانیایەكی زەبەلاحی ڕۆژئاوایی لەئێستا كۆنتڕۆڵی 70% سامانی جیهانیان كردووە، ئەمەش مانای وایە نزیكەی 600 ملیار كەس تەنها 30% سامانی جیهانیان بۆ ماوەتەوە كەلەسەری بژین، ئەم قەیرانە تەنها تایبەت نیە بە ڕۆژهەڵات و باشوور  بەڵكو لەناو خودی ڕۆژئاواو ئەمەریكاشدا ملیۆنان كەس بێ بەش و كەساس و نەخۆشی هەیە، كەلەو سامانەدا هیچ بە شێكی نیە، كەواتە ئەمە بەڕاستی قەیرانە لەسەر ئاستێكی جیهانی .

ئەگەر سەیری سەرەتای هاتنی ئیسلام بكەین، لەپێش ئیسلامدا جیهان ڕووبەڕووی قەیرانی گەورە بوو بوەوە، بەهۆی دەسەڵاتی ئیمپڕاتۆریانەی ساسانی و ڕۆمانیەوە، جیهان هەمووی قەیران بوو لەڕووی سیاسی و ئابوریی و كۆمەڵایەتی، ئەو كاتە ئیسلام وەك فریاد ڕەسێك هات بۆ چارەسەری ئەو گرفتانە كەواتە ئیسلام هاتووە بۆ ئەوەی ژیانی مرۆڤ بگۆڕێت و سیستەمە سیاسییەكانی بەرەو مرۆڤ دۆستی بەرێت و مافەكانی هاووڵاتیان بچەسپێنێت و هەموویان بكات بەبراو وەك لەفەرموودەیەكدا هاتووە هەموویان وەك دانی شانە وان كەسیان لە كەسیان زیاتر نەبێت.

كەواتە لێرەوە دەبێت ئەوە تێ بگەین كە كێشەكە لەدەسەڵاتی سیاسی و دەستورو یاساكاندا هەیە، كەلەگیانی مرۆڤ دۆستی دوركەوتنەوە، گەڕانەوەی سیستەمە سیاسیەكانی بۆ عەدالەت و ئازادی و چەسپاندنی مافەكانی هاووڵاتی، ئەمە ئەو ئامانجانەن كە قورئان سیستەمێكی سیاسی چاكەخوازدا باسی دەكات ئەم داوایە لەگەڵ داوای هەموو كتێبە ئاسمانیەكان و فەیلەسوفەكان و سیستەمە پێشكەوتوە مرۆڤ دۆستەكاندا یەك دەگرێتەوە .

ئَیستا پێغەمبەر محمد (دروودی خوای له‌سه‌ربێت) بمایە زۆربەئاسانی توانای چارەسەری ئەم قەیرانانەی هەبوو دەیتوانی خۆش گوزرانی بۆ مرۆڤایەتی دابین بكات .

مرۆڤایەتی ئێستا زۆر پێویستی بەم گیانە هەیە، كەگیانێكی هەست كردنە بەبەرپرسیارێتی لەبەرامبەر هەموو مرۆڤەكانی تردا، وەك ئەو فەرمودەیەی كە دەفەرموێت : (كلكم راع وكلكم مسۆل عن رعیته) گرفتی گەورەی جیهان ئەمەیە، هەستە مرۆییەكان لەسنورێكی بەرتەسكدایە تەنها خۆشی بۆ ڕەگەزو وڵاتەكەی خۆی دەوێت، زۆرجار ئەو مرۆڤە ڕۆژئاوایەی كەچەند لێبوردەو هێمن  مرۆڤ دۆستە كە دەچێتە دەرەوە سنورەكانی خۆیان دەبێتە جەردەو دزو پیاو كوژ .

ئیسلام بەدوور لەڕەگەز پەرستی نەتەوەیی  و نیشتیمانی مرۆڤێكی جیهانی مرۆڤ دۆست دروست دەكات، كەبەیەك چاو سەیری هەموان بكات و مافەكانیان بپارێزێت .

گرفتی ئێمەی مسوڵمان ئەوەیە كە ئەم هەستە مرۆڤ دۆستیەی ئیسلام نەبوەتە هۆشیاری لامان، ئاین تەنها وەك (طقوس) بەرێ دەكەین و عیبادەتەكانمان كاریگەری لەسەر سلوك و مامەڵەو تێگەیشتنمان نیە، ئەمەش سەرچاوەكەی دواكەوتوییە، چونكە گەلێكی دواكەتوو هەرگیز ناتوانێ نمونەی ئیسلامێكی جوانمان نیشان بدات، ئیسلام لەگەڵ شارستانیەت و پێشكەوتن و مەدەنیەتدا دەتوانێت نمونەی جوان پێشكەش بكات، لەبەرئەوە گەلانی مسوڵمانیش ئێستا لە دواكەوتویی ئابوریی و سیاسی و كۆمەڵایەتیدا دەژین و گەلانێكی بەرهەمهێن نین و تاك ڕەوی عەسكەرتاری زاڵە بەسەر دەسەڵاتە سیاسی یەكانیدا ، لەبەرئەوە زەحمەتە بتوانین نمونەیەكی جوان لە ئیسلام پێشكەش بكەین، هەرلەبەر ئەوەشە ناتوانین ببینە پێشەنگ بۆ بەرامبەرەكان‌و بانگیان بكەین بۆ سەر ئاینەكەمان، چونكە ئەوانی تر بە تایبەتی ڕۆژئاوایەكان داوای نمونەی زیندومان لێ دەكەن، ئێمە لەڕابردوودا نمونەی جوانمان زۆرە بەڵام لە ئێستادا ئەو قەیرانە لای ئێمەیە، چونكە زۆر گروپی ئیسلامی هەن لە جیاتی جوانكردنی ئیسلام ڕۆژ بەڕۆژ وێنەی ناشرین لە توند ڕەوی و دواكەوتوویی پێشكەش دەكەن.

لە ووڵاتێكی ئەسكەندەنافی وتارێكم پێشكەش كرد دەربارەی گرنگی پابەند بوون بەبەڵێن لە ئیسلامدا، لەدوای تەواو بوونی ووتارەكەم پرسیاریاریان دەكرد ئایا بۆچی ئێمە ئەم شتە جوانانە لەكەمەیاتیە مسوڵمانەكاندا نابینین، ئافرەتێكی ڕۆهەڵاتناس هەستاو ووتی ئەو ووتە جوانانەی كە تۆ باست كرد لەپابەند بوون بە بەڵێن و ڕێزگرتن لەڕای بەرامبەرو هەڵسوكەوتی جوان لە ژیانی ڕۆژانەدا، ئەگەر ئێوە خۆتان ئەمانەتان جێ بەجێ بكردایە ئەوا لە ماوەیەكی كورتدا، كە زیاتر ئەبێت لە 6 مانگ بۆ 6 ساڵ هەمووان مسوڵمان دەبوین . ئەمەیە گرفتی ئێمەی مسوڵمان لە ڕووی تیۆریەوە خاوەن جوانترین بۆ چوون و كلتورین، بەڵام لە جێبەجێ كردندا زۆر كەممان هەیە پابەندبێت پێوەی. لە كۆبوونەوەیەكدا لەم ماوەیەی دوایدا كەلەئەستەنبوڵ بەستمان بۆ یارمەتیدانی گەلی بۆرما، ئەو كاتەی دیاریمان كردبوو بۆ كۆبوونەوەكە  سەعات 4 بوو ، زۆربەی پارێزەرەكان ئامادەبوون، لەوانەش پارێزەرێكی ئیتاڵی نامسوڵمان بوو كەلەسەر حسابی خۆی هاتبوو، هاتبوو بۆ ئەوەی هاوكاریمان بكات تا بگەینە یاسایەك كە تاوانبارانی دەسەڵاتی بۆرما بدەینە دادگای نێودەوڵەتی . لە ووتەیەكیدا ووتی بەداخەوە عەرەب و مسوڵمانەكان پابەند نابن بەكاتەوە، ڕاستی كرد چونكە زۆربەی پارێزەرە مسوڵمانەكان نیو سەعات دواكەوتبوون.

ئەگەر خۆمان بەراورد بكەین بە ئیسلام ئێمە لە كوێی ئیسلامداین، لە كاتێكدا كە پابەند نەبوون بە بەڵێن بەیەكێك لە نیشانەكانی دووڕوویی لەقەڵەم دەدرێت، خوای گەورە لە قورئاندا وەسفی حەزرەتی ئیسماعیل دەكات لە پێش بوونی بە پێغەمبەردا دەفەرموێت: {ۆاژْكُرْ فِی الْكِتَابِ إِسْمَاعِیڵ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْۆعْدِ ۆكَانَ رَسُولاً نَّبِیّاً }مریم54

لەبەرئەوە بەلاتانەوە سەیر نەبێت كە ئەمڕۆ جیهان گوێ بۆ ئێمە ناگرێت و دان نانێت بەوەدا كە ئیسلام دەتوانێت چارەسەری گرفتەكانی ئەم ڕۆژگارە بكات، چونكە نەخۆشیەكە لە خۆماندایە، ئایا ئەگەر یەكێك خۆی نەخۆش بێت دەتوانێت چارەسەری ئەوانی تر بكات؟

خوای گەورە لە ئایەتێكدا دەفەرموێت {وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولاً نَّبِيّاً }مريم54خوایە ئێمە مەكە بە هۆكاری دوور كەوتنەوەی خەڵك لە ئیسلام بەهۆی هەڵس و كەوتو مامەڵەی خراپو ناشایستەمان ، بەوەی كە بەهۆی مامەڵەی ناشایستەی ئێمە خەڵك لە ئیسلام دوربكەوێتەوە، بۆ زانیاریتان زۆربەی ئەوانەی كە هاتوونە سەر ئەم ئاینە بەهۆی مامەڵە و هەڵس و كەوتی جوانی مسوڵمانانی پێشینەوە بوو.لەبەر ئەوە ئێمە ئەمرۆ لە هەموو كات زیاتر پێویستمان بە دروست كردنی ئەزموونێك هەیە كەلەئاست گەورەیی و بەرزی ئیسلامدابیت .

*ئەمینداری گشتی یەكێـتی جیهانی زانایانی مسوڵمان