وتاری ڕۆژی ھەینی لە ساڵانی پێش كۆچ كردنی پێغەمبەر «درودی خوای لەسەر » واجبكرا، ئامانج لێی وشیاركردنەوە و نوێكردنەوەی بیرو باوەڕی موسڵمانان و ئاگاداركردنەوەی ھەموو فەرمانە دینیەكان بوو، وەلێ تاكو كۆچ كردن بۆ شاری مەدینە ئەم واجبە دینیە جێبەجێنەكرا، بەھۆی بەرھەڵستیكردنی سەرانی مەكە بۆ موسڵمانان. یەكەم وتاری ھەینی لە مزگەوتی (قبا‌و) پێش گەیشتنی بە شاری (یپرب) ئەنجام درا، كۆی گشتی ژمارە ی وتارەكانی ھەینی لەسەردەمی پێغەمبەرمان «درودی خوای لەسەر » ٥٠٠ وتارە لە ماوەی ١٠ ساڵ. 

لەمێژوی وتاری ھەینی بەچەندین قۆناغ گۆڕان كاری بەسەردا ھاتوە: نوێژ دەكرا ئەوكات وتار پێش كەش دەكرا، وتارەكان جڕو پڕ و كورت ماوە بوون، بریتی بوون لە ئامۆژگاری، بیرھێنانەوە، نوێبوونەوە. 

بەڵام لە سەردەمی خەلیفە(عوسمانی كوری عەفان)»ڕەحمەتی خوای لێبێت» كاتی وتار پێشخراو دواتر نوێژ ئەنجام دەدرا.

دوای كۆتای ھاتنی سەردەمی ڕاشیدین و دروست بونی دەوڵەتی "ئەمەوی" " عباسی"  جۆرێك لە سەپاندن بەسەر وتار ھەینی دا دروست بوو, ئامانج لێی پارێزگاری كردن بوو لە دەسھەڵات و بەرژوەندی خۆیان،  كە خۆی لە چەند خاڵێكی سەرەكی بینینەوە:

یەكەم: ‏دەبێت ھەموو خەڵك بڕوات بۆ وتاری ھەینی .

دووەم: درێژكردنەوەی كاتی وتار.

‏سێیەم: دڵنیا كردنەوەی  ڕاستی و دروستی دەسھەڵاتی ئەمەوی و دژایەتی كردنی بەرھەڵستكارانی.

چوارەم : لە وتارەكان بە ئاشكرا دژایەتی و بەر نەعلەت خستنی خەلیفەی موسڵمانان ( علی كوری ابو تالیب) بە دیار كەوت. 

جلال الدین سیوگی لە پەرتوكی "تاریخ الخلفا‌و"، دەڵێت: أن الخلیفه‌ اڵاموی اڵاول معاویه‌ بن أبی سفیان استن سنه‌ جدیده‌ فی خگبه‌ الجمعه‌، وهی سنه‌ لعن وسب علی بن أبی گالب.! ئەم سیاسەتە لە وتار بەردەوام بوو تا سەردەمی  پێشەوا عمر بن عبد العزیز  ساڵی ٩٩ كۆچی   بڕیاری لابردن و نەھێشتنیدا  و ئەم ئایەتە پیرۆزەی سورەتی النحل ی دانا لە وتارەكان بخوێندرێتەوە " ان الله یأمر بالعدل والاحسان وإیتا‌و ژی القربی وینهی عن الفحشا‌و والمنكر والبغی یعڤكم لعلكم تژكرون"  تاكو ئێستاش بەشێكی زۆری جیھانی ئیسلامی پێیەوە پابەندە. 

پێنجەم: دەتسنیشانكردنی وتارخوێنی نزیك لە دەسھەڵات. 

شەشەم: وتارخوێن پابەندە بەو وتارە قەتیسەی لەلایەن خەلیفەی موسڵمانان بۆی دادەنرێت. 

دواتر لەگەڵ فراوان بونی  دەوڵەتەكانی موسڵمانان بەشێك لە سەركردەو پێشەواكانی موسڵمانان وتاری ھەینیان بۆ سەنا كردنی دەستھەڵاتی خۆیان و دژایەتی ركابەرەكەیان بەكار دەھێنا و ھۆكارێكی سەرەكی بوو بۆ خوێندنەوەی چەندین وتاری جیاواز لەیەك شاردا، وتار خوێنی مزگەوتی "الكوفه‌" 

أبو العباس السفاح  لە ساڵی  132كۆچی لە وتارەكەیدا پاڕانەوە و سەنای دەوڵەتی ئەمەوی كرد، بەشێك لە نوێژ خوێنان خۆشەویستیان و پشگیریان لۆ دەوڵەتی عەباسی ھەبوو، بەم ھۆیە مزگەوتیان چۆڵكرد و مزگەوتێكی تایبەت بەخۆیان بنیات دا، لەیەك كاتدا دوو وتاری جیاواز پێشكەش دەكران، یەكیان سەنای دەوڵەتی ئەمەوی دەكرد و ئەویتریشیان سەنای دەوڵەتی عباسی.! نوسەر ابن عساكر لە پەرتوكی  "تاریخ دمشق" دا دڵێت: لە شاری دیمەشقدا لە یەك كات لە دوو مینبەر وتار خوێن دوعای سەركەوتن بۆ پێشەوای خۆی و لە ناوچونی بەرەی بەرتھەڵستكاری دەكرد 

تا كار گەیشتە ئەوەی فەرمان بە ووتار خوێنی مەكە و مەدینە كرا لە ڕۆژی ھەینی دوعا بۆ سەركردەی موسڵمانان بكرێت و دژایەتی یەكێكیان بكات. 

بۆ ھەموان ڕون و ئاشكرایە تەوای وەڵاتانی ئیسلامی ھەوڵی كۆنتڕۆڵكردن و قەتیس كردنی وتاری ھەینی دەدەن

ئەتاتورك پشكی شێری بەردەكەوێت لە شكاندنی كۆی پڕۆسەی وتاری ھەینی.

ڕێژمی بەعس و  شوێنكەوتوانی ڕێبازی شیعەگەرایەتیش وتاری ھەینیان بۆ جۆشدان و پەردە پۆشكردنی تاوانەكانیان بەكار دەھێنا.

وەڵاتانی ڕۆژ ھەڵاتی ناوەڕاست لە ئێستادا بە سێ  شێواز كۆنتڕۆلی وتاری ھەینیان كردوە لەبەر ژەوەندی  خۆیان:

یەكەم: ھیچ وتاربێژێكی نابێت وتاربدات ئەگەر لەدەرەی دەسەڵات بێت .

دووەم: دیاری كردنی ناونیشانی و ئامادەكردنی ئەو بابەتی باس دەكات لە ڕۆژی ھەینی و دەبێت پێیەوە پابەند بێت

سێیەم: داخستنی بەشێك لە مزگەوتەكان بە بیانوی بچوكیان. 

سەر چاوەكان : 

١—ابن سعد "الگبقات الكبری" 

٢—  ابن المنژر النیسابوری "اڵاوسگ فی السنن  و الإجماع والاختلف"

٣ —ابن حجر العسقلانی "فتح الباری فی شرح صحیح البخاری"

٤— محمود الگحان  "تیسیر مصگلح الحدیپ"

٥— جلال الدین السیوگی  "تاریخ الخلفا‌و

٦— ابن عساكر  "تاریخ دمشق