كاتیك گەنجێك دەبینم سەراپای ژیانی كردوەتە قوربانی هێزێكی وەك داعش پر بەدڵ خەمی بۆ دەخۆم، دەزانم ئەو هیچ لە یاریەكانی سیاسەت و داوەكانی موخابەرات نازانێت، دەزانم ئەو بوەتە قوربانی دروشمی بریقەداری وەك جێبەجێكردنی شەریعەت، دەزانم ئەوە هیندە مەعریفەی نیە بپرسێت ئایا شەریعەت لەكار خراوە تا پێویست بەوە بكات خەبات بۆ گێرانەوەی بكات. یان ئەم دروشمە ریك لەو رێكلامانە دەچێت بازرگانەكان بۆ كاڵاكانیانی دەكەن.

پیدەچێت سەرنج راكێش ترین دروشمی زۆریك لە تەوژمە ئیسلامیەكان و بەتایبەتی تریش هێزی سەلەفیە جیهادیەكان جێبەجێكردنی شەریعەت بێت، بی ئەوەی جارێك لە خۆیان پرسیبێت ئایا بەراست شەریعەت لەكار خراوە تا پێویست بەگێرانەوەی بكات، ئایا ئەوان شەریعەت بەچی تیگەشتون، ئەو كەلتورە فیقهیەی مێژوو خولقاندویەتی یان ئەو شەریعەتەی خوا ناردویەتی؟ ئالێرەوە خودی قەیرانەكە هەستی پیدەكرێت، ئەو هیزە سەلەفیانە یان بە شوینكەوتوانیان نەوتوە شەریعەت چی یە؟ یان لای ئەوان بە كۆچی دوایی پیغەمبەر د.خ ئایین نەوەستاوەو بەردەوام مێژووی موسڵمانان بەشێكە لە ئایین ناكریت رەخنە بكریت یان دەركەوتە زەمەنیەكان كەشف بكرێن.

پرسیاری بنەرەتی ئەم بابەتە ئەوەیە ئایا شەریعەت لەكار خراوە تا باس لە هاتنەوەی بكەین. یان ئەحكامەكانی قورئان لەكار خراون تا پێویست بەوە بكات ئەم هەموو كوشتارەی لە پێناودا بكرێت. یان مۆدێلێكی حوكمرانی مێژویی گۆرانكاری بەسەردا هاتوە بە مۆدیڵێكی پێشكەوتو تر ، ئالیرەوە نە بابەتەكە ئایینیە و نە چارەسەرەكەش ئایینی. لە بنەرەتدا هیچكامیان ئایینی نین و دژی ئاینیش نین، كەواتە دەبێت بپرسین ئایا حوكمی خوا چیە تا پێویست بە گێرانەوە بكات؟.

لەوانەیە بەشێك لە گەنجەكان باوەریان وابێت سیستمی خەلافەت سیستمێكی ئیسلامیە، پێشیان وابیت خەباتكردن بۆ گێرانەوەی سیستمی خەلافەت جێ بەجێكردنی شەریعەتە، بۆیە ئیمە لەو گریمانەوە دەس پێدەكەین ئایا شێوازی حوكمرانی خەلافەت شێوازێكی ئیسلامیە یان شێوازێكی پێچەوانەی ئیسلام نیە، چونكە جیاوازی ئەو دوو دیدگایە زۆر رونە یەكەمیان مرۆڤ ناچار دەكات بۆ ئەوەی لە پێناویدا بجەنگی چونكە تاكە حەقیقەتەو دوەمیشیان دەیخاتەوە ناو بازنە بەرفراوانەكەی حەقیقەت.

پێدەچێت بۆ كەسێك تەمەنێكی لەگەڵ بابەتی ئاییندا گوزەراندبێت ئاسان بێت بچێتە ناو ململانێی ئەم پرسیارەوە، بۆ كەسێك خەونی بێت ئاسۆی دەق لە ئاسۆ مێژوییەكان جیابكاتەوە و هەموو رۆژێك ئەو جێ پەنجانە بسرێتەوە و مرۆڤەكان لەگەڵ دەستو پەنجە نەرمكردندا لەگەڵ دەقدا بەسەریەوە بەجێی دەهێڵن دڵنیاش بێت جێ پەنجەكانی ئەمیش مرۆڤەكانی دیكە دەیانەویت بیسرنەوە. بیەویت دین مێژوو نەبیت بەڵكو مێژوو وەك بابەتێكی مرۆیی تەماشا بكرێت. ئالیرەوە دەقەكان ئیسلام بخاتەوە چوار چێوەی ئیسلام و مێژووش بكاتەوە بە دەركەوتەو ئیجتهادی موسڵمانان و حوكم لەسەر دانیان.

ئالیرەوە جارێكی دیكە پرسیارە بنەرەتیەكە دەوروژێنینەوە ئایا سیستمی حوكمرانی لە قورئان و فەرمودەدا دیاری كراوە؟ یان تەنها چەند بەهایەكی ئەخلاقی بۆ حوكمرانی دیاریكراون؟ بۆ وەڵامدانەوەوی ئەم پرسیارە پێویستمان بە وورد بونەوەیە لە دەقە ئیسلامیەكان لەو رێگەیەشەوە بۆمان رون دەبێتەوە لە فیقهی سیاسی ئیسلامیدا تەنها دوو بنەما ەقورئانین ئەوانیش بنەماكانی عەدالەت و شوران لەدەرەوەی ئەم دوو بەها ئەخلاقیەوە هیچ بنەمایەكی دیكەی حوكمرانی لە قورئاندا بونی نیە، ئەو دوو بنەمایەش لە قورئاندا تەفسیر نەكراون بەڵكو لە مێژووی موسڵماناندا تەفسیری جیاوازیان بۆ كراوە و مرۆڤەكانیش بە بەردەوامی مافی ئەوەیان هەیە لەسەر تەفسیر كردن بەردەوام ببن، هەرچی چەمكی خەلیفە وەك بابەتێكی زمانی لە فەرمودەدا هاتوە و دواتریش لە رووی واقیعەوە میصداقی دەرەكی پەیدا كردوە، دەركەوتە مادیەكەی خەلیفە تەفسیری مرۆییە و لەژیر كاریگەری عەقڵی سیاسی ئەو سەردەمەدا بونیات نراوەو دوورو نزیك پەیوەست نیە بە ئیسلامەوە، كاتێ: لە فەرمودەدا باسی خەلافەت كراوە هیچ پێناسەیەكی بۆ نەكراوەو هیچ وەسف و یاسایەكیشی بۆ دیار نەكراوە، بۆیە تەفسیری خەلیفەش تەفسیرێكی ئینسانیە شایستەیە ئەوەیە تەفسیری دیكەشی بۆ بكرێت.

وەك لە پێشەوەش ئاماژەمان پێكرد چەمكی شورا و عەدالەت پێناسە نەكراون هەر ئەمە وایكردوە تەنانەت ئیلتزام بە شوراشەوە لە فیقهی سیاسی ئیسلامیدا جیگەی خیلاف و مشتومر بوە، لەو روەوە ئایا خەلیفە مولزەمە بە پابەندبوون بە شوارەوە یان نا هەرچی چەمكی عەدالەتیشە تا ئیستا لە غیابی پێناسەیەكی گشتگیردا گێنگل دەدات ، ئالێرەوە هەموو ئەوانەی پێیان وایە خەلافەت سیستمێكی ئیسلامیە دەبیت وەڵامی ئەم پرسیارانە لە قورئان و فەرمودەدا بدۆزنەوە

1-شێوازی دیاری كردنی خەلیفە لە قورئاندا چۆنە ئەگەر شێوازێكی دیاری كراوە بۆچی چوار خەلیفە بنەرەتەیەكەی ئیسلام بە چوار شێواز دانراون، ئەگەر دەوترێت دەبیت بە شورا بێت كە من باوەرم وایە ئەو بنەما قورئانیە بەسەریدا دەچەسپێت، دەبیت بزانین لە قورئان فەرمودەدا دیاری نەكراوە كێ پرسی پێئەكرێت، چەند كەس بن ، بە زۆرینەی ئاسایی دەكرێتە خەلیفە یان زۆرینەی رەها، یان زۆرینەی رێژەیی ئەگەر پابەند نەبوو بەو مەرجانەوە ئایا ئەم ئەهلی شورایە دەتوانن لای ببەن یان نا هەموو ئەمانە بریتین لەو پرسیارە بنەرەتیانەی دەبیت بكرێن

2-دەسەڵاتی خەلیفە لە قورئاندا تاكوێیە، مافی هەیە شورا هەڵبوەشێنیتەوەو یان ئەندامانی لیژنەی شورا دیاری بكات، مافی هەیە قازیلقوزات دیاری بكات یان نا مافی هەیە موفتی دابنێت بیگۆرێت مافی هەیە یاسا هەموار بكاتەوە یان نا،

3-ئایا خەلیفە لەكار لا ئەبرێت یان نا، كێ لای دەبات لەسەر چی لای دەبات چۆن لای دەبات ئەگەر لا نەچوو چی، دەسەڵاتی بەسەر قازیدا دەشكێت یان نا هەموو ئەمانەش پرسیاری سەرەتایین لەسەر بابەتی خەلیفە

4-دەسەڵاتی تەشریعی لەناو خەلافەتدا ئەگەر بابەتێ: لە قورئان و فەرمودەدا نەبوو كێ تەشریعی بۆ دادەنیت چۆنی بۆی دادەنێت، كێ مافی هەیە تەفسیری فەرمی قورئان و فەرمودە بكات هەموو ئەمانەش پرسیاری بنەرەتی و سیاسین لە فیكری ئیسلامیدا و ئەو گریمانەیە بەتاڵ دەكەنەوە كە باس لەوە دەكات سیستمی خەلافەت سیستمێكی دینیە

دەیان و بگرە سەدان پرسیاری دیكەش بێوەڵامن لەو بوارەیە، ئەمە جگە لەوەی لە رووی مێژوییەوە تەنانەت چوار خەلیفەی یەكەمیش بەیەك شێوە دیاری نەكراون و چوار شێوازی بونیان هەبوە. كەواتە كام لەو شیوازیان شەرعی خوایە.

پرسیاری دووەم ئایا هیچ وڵاتێك تەنها بە قورئان و فەرمودە دەروات بەڕیوە، بەدڵنیایەوە نەخیر ئەگەر تەنها بەو دوو سەرچاوەیە وڵات ئیدارە بكرایە ئەوا شێوازی دیاری كردن و دەسەڵاتی خەلیفەش لە قورئان و فەرمودەدا بونی دەبوو ، ئەوكات ئیتر لە قورئاندا پێویستی بەوە نەدەكرد ئەم هەموو وەسفەی عەقڵ بكرێت، كاتێك زانایانی ئصولی فیقه ئەو راستیە دەزانن كە قورئان و فەرمودە تەنها هێڵی گشتی ئەخلاقی و رۆحیان دیاری كردوە بۆ ژیانی دونیا زۆرترین جەختیان لەسەر ژیانی ئەخلاقی و مەعنەوی وەڵامدانەوەی پرسیارەكانی غەیبە بۆە هەڵ>ەستن بە دیاری كردنی سەرچاوەكانی شەریعەتی ئیسلامی، چونكە ئەگەر تەنها قورئان و فەرمودە بەس ببونایە بۆ بەڕیوە بردنی ژیانی موسڵمانان ئیدی چ پێویستی بەوەدەكرد باس لە سەرچاوەكانی شەریعەت بكرێت، بە گەرانەوە بۆ كتێبەكانی ئصول فیقه دەبینین تەنها دوو لە سەرچاوەكانی شەریعەتی ئیسلامی(قورئان و سوننەت) دینین ئەوانی دیكە عەقڵی مرۆیین (الاجماع ، القیاس، المصالح المرسلە، الاستحسان، العرف، الاستصحاب، سد الذرائع، شرع من قبلنا، قول الصحابی) كە ئەمانەیان جێگەی موناقەشە و جیاواز بونن لە نێو زانیانی ئصولی فیقهدا، كەواتە قسەكردنی عاتیفیانەی هیزە ئیسلامیە توندرەوەكان لەسەر بابەتی شەرعی خوا پێچەوانەی كەلتوری فیقهی ئیسلامیشە چونكە لە میژوودا هەرگیز نەتوانراوە بە قورئان و فەرمودە بە تەنها حوكمرانی بكرێت، ئەی كەواتە ئیستا بۆ ئیجماع و قیاس و مەصالیحی مورسەلە لە ئیمە قەدەغە دەكەن.

چەمكی شەریعەت لە قورئان و كەلتوری سەلەفی جیهادیدا.

چەمكی شەریعەت لە قورئانی پیرۆزدا لە سورەتی جاسیەدا هاتوە (ثم جعلناك علي شريعة من الَامر فاتبعها) بە وردبونەوە لە ئایەتەكە دەبینین بەواتای ئایین هاتوە كە چوار بنەمای سەرەكی دەگرێتەوە ئەوانیش ( عەقیدە و شەعائیر و قیەم و ئەحكام)ن بۆیە لێرەدا ئەو دەرفەتە لاسیتیكە كورت دەكاتەوە كە بۆ شەرعیەتدان بە توندوتیژی و داخران بەكار دەبرێت ، گریمانەی سەرەتایی ئیمە لیرەوە دەس پێدەكات ئایا كام لەم چوار بوارە لەكار خراوون، بۆیە هەوڵ دەدەین موناقەشەی ئەو بابەتە بكەین

ئایا عەقیدە لەكار خراوە، یا ئایا ئەركی دەسەڵاتی سیاسیە عەقیدە بسەپێنێت؟ ئامانجی دەسەلاتی سیاسی سەپاندنی عەقیدە نیە ئەگەر ئەو ئامانجەی هەبێت ئەی ئایەتی (لا اكراە فی الدین) واتای چیە؟ كەسیش نەهاتوە عەقیدە بەزۆر بسەپێنیت بەسەر موسڵماندا، كەواتە عەقیدەی ئیسلامی لە كار نەخراوە تا باس لە گیرانەوەی بكەین، لەم بوارەدا هەرگیز باوەرم بەو تەفسیرەی سەلەفیە جیهادیەكان نیە حوكمرانیان خستوەتە بواری بابەتی عەقیدەوە.

ئایا شەعائیری ئیسلامی لەكار خراون ؟ یا ئەركی حوكمەت بریتیە لە پاراستنی شەعائیر؟ من دەزانم لە كەلتوری حوكمرانیدا ئەوە كراوە بەڵام ئایا لە سەرچاوە رەسەنەكانی ئیسلامدا شتی لەو جۆرە هەیە؟ ئەركی دەسەڵاتی سیاسی نیە شەعیرە بەسەر خەڵكیدا بسەپێنێت و بە زۆر خەڵكی ناچاری شەعائیر بكات، ئایا دەكرێت بەزۆر نوێژ بە خەڵك بكرێت، بە زۆر دەكرێت دەمی خەڵكی ببەستین بۆ ئەوەی بە رۆژو بێت كەواتە شەعائیریش بە زۆر ناسەپێنریت و ئەركی دەسەڵات شەعائیر پارێزی نیە، ئەمە جگە لەوەی هیچ دەسەڵاتیك ناتوانیت شەعائیر لە ئیمە قەدەغە بكات، مەگەر مزگەوتەكان پر نین لە نوێژ خوینان مەگەر رەمەزان زۆرینەی خەڵك بە رۆژوو نیە ، مەگەر بە سێ ساڵیش سەرەی حەجی ماڵی خوات بەردەكەویت ئیتر قسە كردن لەسەر شەعیرەش مانایەكی نیە.

بابەتی سێیەم: شەریعەت باسی قیەمی ئیسلامیە

دەبێت ئەو راستیە بزانین قیەم قانون نیە بەڵكو قانون دەركەوتەیەكی سەرەتایی و بچوكی قیەمە، ئەركی دەسەلاتیش سەپاندنی قیەم نیە بەڵكو دانانی پرانسیپە بۆ پاراستنی لانی كەمی قیەم چونكە ئەگەر ئەركی دەسەڵات سەپاندنی لانی زۆری قیەم بێت جگە لەوەی پێی ناكرێت چونكە زۆرینەی قیەم ناوەكین و دەركەوتەی دەرەكیان نیە وەك ریا و نیفاق و حەسەد و كیبر ئیتر مەجالێكیش بۆ زانستی ئەخلاق و تەزكیەی دەرونی نامێنیتەوە، سەرە رای ئەوەش لە زۆرترین گوناه لە سەرزەویدا عقوبەیان نیە نە لە قورئان و نەلەفەرمودەدا، كەواتە سەپاندین قیەمی ئیسلامی ئەركی دەسەڵاتی ئیسلامیش نیە بۆیە بابەتی دوەم دێتە ئاراوە ئایا قیەمی ئیسلامی ژێر پێخراوە لەمرۆدا ، تا ئیستا كەس ناتوانیت بە زۆر قیەمی ئیسلامی لە ئیمە بكاتەوە، نەك ناتوانێت قیەمی ئیسلامی لە ئیمە بكاتەوە بەڵكو دەمەوێت بۆ میژوو دان بە راستیەكدا بنێم هەنێك قیەمی ئیسلامی هەن پاش مۆدیرن بون زۆرترین خزمەتیان كراوە، بۆ نمونە یاسای باری كەسێتی و ناسنامە بۆ دیاری كردنی هاوسەرگیری بە هەموو مێژوی دەسەڵاتی ئیسلامی هیندە خزمەتی ئەو قیەمە نەكراوە، زۆر گرانە بە گرتنە بەری ڕێو شوێنە یاساییەكان ئافرەتێك بتوانیت دوو هاوسەری هەبیت چونكە ناسنامەكەی رێگری ئەوەی لێدەگات ئەمە لە كاتێكدا لە رابردودا ئەو كارە ئاسان بوەو كتێبە فیقهیەكانیش زۆریان لەو بارەیەوە نوسیوە ئایا ئەمە خزمەتی كردنی بەهای پاراستنی وەچە نیە .

بابەتی چوارەمی شەریعەت بریتیە لە باس كردنی ئەحكام دەتوانین پۆلینیان بكەین بۆ

1-بەشێك لە حوكمی بەڕیوەبردنی ولات تازەو بە هیچ شێوەیەك لە سەرچاوە دینیەكانەوە ئاماژەیان پێنەكراوە

2-بەشێك بابەتی ئەخلاقی هەن كە دوو بارە بوەوەی رابردوون لە كەلتوری فیقهی ئیسلامیدا زیاتر لە تەفسیرێكیان بۆ كراوەو دەرفەتی موناقەشە زۆریان هەبوە كە وا دەبینم زۆرترینیان پەیوەستن بە ئاداب و یاسای باری كەسێتی بابەتە كۆمەلایەتیەكانەوە كە تا ئێستاش لە پرۆسەی حوكمرانیدا رەچاویان كراوە بەبی تەعەسوب بۆ مەزهەب و تەفسیرێكی دیاری كراو، ئالێرەوە قسەكردن لەسەر گیرانەوەی شەریعەت دروستكردنی فەوزا و خوێنڕێژ بۆ ئەو مەبەستە هەڵگری شەرعیەتی دینی و ئەخلاقی نیە.

ناكرێت لەم نێوەندەشدا تەنها رەخنە لە تیرۆری ئیسلامی بگرێت بە بێ رەخنە كردنی سكۆلاریزم ئایدۆلۆژی و هیزی عەسكەری و خۆسەپین، چونكە غیابی دیموكراسی و نەبونی دەرفەتی بەشداری سیاسی ژینگەیەكی لەباری بۆ ناسەقامگیری و داخران و شوناسی بونیی هیزەكان خولقاندوە. زەمینەی سەرهەڵدانی هێڵی سێیەمی میانەرەوی ئیسلامی عەلمانی كە وادەبینیم تاكە زامنی پاراستی ئاساییشی ناوچەكە لەبار بردوە.