داواكردنی پێشەوای ئاینی ئەبوبەكر شارەزوری له‌لايه‌ن دانيشتونى شاری كیب تاون/ باشووری ئەفریقیا:

لەپاش كۆچی دوایی (یان فان بوكیز) پێش نوێژی مزگەوتی (النخلة) ی شاری كیب تاون، لەساڵی 1846ز، ناكۆكی و ململانێ‌ یەكی زۆر لەسەر وەرگرتنی پێش نوێژی ئەم مزگەوتە پەیدا بوو، هەرچەندە (مامات فان دوكاب) وەك پێش نوێژ داندرا بەڵام كۆتایی بەناكۆكیەكان نەهات، ئەو ناكۆكیانە لە شەستەكانی سەدی نۆزدە سەری كێشا لەنێوان پێشنوێژ (مامات) و جێگرەكەی بۆ ئەوەی داوای یاسایی لەسەر یەكتر تۆمار بكەن، لە 16 ی نیسانی 1862 پیاوماقولانی ئەم شارە لەرێگەی نوسراوێكەوە داوایان لە (دو روب) ئەندام پەرلەمانی ئەم شارە - كە هاوسۆز بوو لەگەڵ مسوڵمانەكان – كرد تا ڕێنیشاندەرێكی ڕوحیان بۆ بنێردرێت و بنەماكانی ئیسلامیان فێربكات تاكوو جێ‌ بەجێ‌ بكەن لەژیانیان دا، بیانویان بۆ ئەم داواكاریە ئەوەبو كە زۆربەی سەرچاوەكانی ئیسلامی لەلای ئەوان بە زمانی (جاوی)یە ئەم زمانەش خەریكە بیر دەچێتەوە خەڵك لێی شارەزا نیە، بەم شێوەیە بیری (هاتنی ڕێبەڕ و پێشەوایەكی ئاینی لەدەرەوە لەدایك بوو، (دو روب) داوا كاریەكەی بە دەوڵەتی ئینگلیز گەیاند، بەم شێوەیە دەوڵەتی ئینگلیزیش پەیوەندی بە دەوڵەتی عوسمانیەوە كرد بۆ ناردنی پێشەوایەكی ئاینی.

ئەو هۆكارانەی وایان كرد ئینگلیز پەیوەندی بە دەوڵەتی عوسمانیەوە بكات و داوایەكی لەو چەشنە بكات:

1- بونی پەیوەندیەكی دۆستانە بەهۆی پەیمانی ساڵی 1854 لە جەنگی قرم – ئەم جەنگە لە ساڵی 1853 لەنێوان ڕوسیاو عوسمانیەكان ڕووی دا و تا 1856 بەردەوام بوو بەریتانیا پشتیوانی عوسمانیەكان بوو - ، لە خاڵی چواری ئەو پەیمانەدا هاتووە: (عوسمانیەكان لەسەریان پێویستە بارودۆخی تەواوی مەسیحیەكانی وڵاتەكەی باش بكات). لەبەرامبەر پابەندبونی عوسمانیەكان بەو خاڵە، بەریتانیەكانیەكانیش لەسەر خۆیان بە پێویست زانی بارودۆخی مسوڵمانەكانی ژێر دەسەلاتی خۆیان باشتر بكەن.

2- بونی دەسەڵاتی عوسمانیەكان بەسەر مەككە و مەدینەی پیرۆز.

3- دەوڵەتی عوسمانی بەهێزترین دەوڵەتی ئیسلامی بووە لەو كاتەدا.

ئەم هۆكارانە وای كرد كە ئینگلیز پەنا بۆ هیچ وڵات و شارێكی تری مسوڵمان نەبات وەك ئەرخەبیل مەلایو یان هیند، بۆ وەڵام دانەوەی ئەم داواكاریە دەوڵەتی عوسمانی لە 3 ی تشرینی یەكەمی ساڵی 1862 ئەبوبەكر ئەفەندی وەك ڕێنیشاندەر و مامۆستایەك بۆ شاری كیب تاون نارد لەسەر خەرجی دەوڵەتی عوسمانی.

ئەبوبەكر ئەفەندی كێ یە؟

پیاوێكی ئایینی و بزانێكی گەورە بووە، دەستی باڵابوە لەهەر چوار مەزهەبی فیقهی ئیسلامی، لەساڵی 1835 لەناوچەی شارەزووری ڕۆژهەڵاتی شاری سلێمانی لەكوردستانی عێراق لەدایك بووە، وانە سەرەتاییەكانی لەناوچەكەی خۆی فێربووە، دواتر بەردەوام بووە لەسەر خوێندن لەشارەكانی بەغداو ئەستەنبۆل. بەهۆی ڕوبەڕوبونەوەی شارەزوور و ناوچەكانی دراوسێ‌ ی بە هێرشی گوندنشینەكان كۆچی كردووە بۆ شاری (ئەرضروم)و لەوێ‌ دەرسی داوە، لە كۆتایەكانی دەسەڵاتی سوڵتان عبدالمجیدی یەكەمی عوسمانی سەفەری كردووە بۆ ئەستەنبۆڵ، بۆ داوا كردنی یارمەتی لەو برسی و قات و قڕیەی لە ئەرزەرۆم پەیدابووە، ئەمەش هاوكات بووە لەگەڵ گەیشتنی داوا كاریەكەی خەڵكی كیب تاون، بەهۆی شارەزایی ئەفەندی لە زانستە ئیسلامیەكان و زیرەكیە بێ وێنەییەكەی، داواكاریەكان خستە بەردەمی، داواكارییەكەی قەبول كرد و سەفەری كرد.

گەیشتنی بەشاری كیب تاون

شێخ ئەبوبەكر لەگەڵ هاوكارەكەی عمر لطفی ئەفەندی لە ئەستەنبۆڵەوە ڕویان كردە باشوری ئەفریقیا لە ڕیگەی فەرەنسا و بەریتانیا، لەبەندەری لیفەرپول سواری كەشتی بوون لە 3 ی كانونی یەكەمی ساڵی 1862ز و پاش 44 ڕۆژ گەیشتنە شاری كیب تاون، پیاو ماقووڵ و حاجیەكانی ئەو شارە بۆ پێشوازی ئامادەبوون.

ئەبوبەكر ئەفەندی لەم شارە دوو جار خێزانی پێكەوە ناوە، خێزانی دووەمی بەناوی (تابان سابان كوك) بووە، كچێك و پێنج كوڕی لەم ئافرەتە لەپاش بەجێماوە، كە ئەوانیش لە ڕێگەی باوكیان بەردەوام بوونە لەكاری بانگەوازی ئایینی.

چالاكیەكانی ئەبوبەكرە فەندی لەشاری كیب تاون

چارەسەری كێشەو ناكۆكیەكانی نێوان پێش نوێژانی كرد هەروەك نێوانی خەڵك و پێش نوێژەكانی چارە كرد، هەر كێشەیەك ڕووی دابا بۆ ووتەی ئەفەندی دەگەڕانەوە، ئەو كێشەیەی لەسەرەتاوە كە لە مزگەوتی (النخلة) هەبو كۆتایی پێهێنا، هەروەك چارەی كێشەیەكی تری كرد كە لە مزگەوتی (نور الإسلام) ڕوی دا.

دوای 15 ڕۆژ لەگەیشتنی بەو شارە قوتابخانەیەكی بۆ فێركردنی مناڵان كردەوە لەسەر ئەركی دەوڵەتی عوسمانی، تەنیا دوای 20 ڕۆژ 300 قوتابی ناوی خۆیان تۆماركرد، هەروەها قوتابخانەیەكی تری بۆ كچان كردەوە بەسەرپەرشتی خێزانەكەی ، بەڵێ‌، لەكاتی گەیشتنی بۆ ئەم شارە لەساڵی 1862تا ساڵی 1912ز هەر قوتابخانەیەك كرابێتەوە یان لەڕێگەی ئەوەوە بووە یان لە ڕێگەی كوڕەكانی یان قوتابیەكانیەوە بووە.

بەهۆی زیرەكیەكەیەوە زۆر بەزوویی فێرە زمانی ئەفریكانزی بوو وە كتێبێكی بەناوی بیان الدین بەو زمانە داناوە، لەساڵی 1877 دەوڵەتی عوسمانی ئەم كتێبەی چاپكرد و كردیە دیاریەك بۆ خەڵكی كیب تاون، وەساڵی 1960 ئەم كتێبە بۆ زمانی ئینگلیزی وەرگێڕدرا.

ئەفەندی كلتوری پۆشینی نیقابی بۆ ئافرەتە مسوڵمانەكان گەڕاندەوە دوای ئەوەی بەهۆی چاولێكەری ئەوروپا جلی خراپیان دەپۆشی، خواردنی گۆشتی (جراد البحري) و قرژالی لەسەر حەرام كردن كە پێشتر دەیانخوارد و پێیان وابوو حەڵاڵە.

هەندێك لە كەسایەتیە ئاینیەكان كاری پێچەوانەی شەرعیان دەكرد ئەفەندی خەڵكی ئاگادار كردنەوە لێیان، بۆ نمونە وایان خەڵك حاڵی كردبوو سەرفترە و گۆشتی قوربانی تەنیا دەبێت بەوان بدرێت.

كۆچی دوایی شێخ ئەبوبەكر ئەفەندی

لەساڵی 1880ز لەتەمەنی نزیكەی 45 ساڵی كۆچی دوایی كرد، لە گۆڕستانی (تانا بارو) نێژرا، پاشە خۆی كوڕو نەوەكانی بەشێكیان گەڕانەوە توركیا، بەشێكیان بۆ كەنەدا، ئوسترالیا، نیوزلەندا، سەفەریان كرد.

سەرچاوە

جمهوریة جنوب أفریقیا ومسلموها: لاپەرەكانی 53 تاكو 61 ، لە نوسینی: سعید إبراهیم كریدیە، چاپی یەكەم، دار الرشاد/ بیروت – لبنان، 2010.