لەوەتەی سەرھەڵدانی زاراوەی عەولەمە (جیھانگیری)(Globalization) هێندە واتاكانی ئەم زاراوەیە بەم شێوازە كردەییەی ئێستا بەرجەستە نەبووە. ژیانی مەردومیان لە تەواوی جیھاندا لە بارودۆخێكی پڕ لە  دڵەراوكێ و ترس و چاوەروانی و لەدەستدان و درچون و نەخۆشی و ناخۆشیدا دەگوزەرێت.

لە ئێستادا زۆربەی وڵاتانی جیھان گیرۆدەی دەستی (ڤایرۆسی كۆرۆنا)  (COVID-19)بوونە، ڕێكخراوی تەندروستی جیھانی بە پەتاو كاریسەی  ناوبردووە بۆ سەر مرۆڤایەتی، ئەم ڤایرۆسە  جوڵەی ژیان و بازرگانی و گوزەرانی  لە سەرتاسەری جیھان پەكخستووە.

مانەوە لە ماڵ و خۆبەدوور گرتن لەقەرەباڵغی و شوێنە گشتیەکان باشترین چارەسەرو بەهێزترین چەکە بۆ ڕێگری کردن لە بڵاو بونەوەی پەتایەکی لەم جۆرە. لەو بارودۆخە ناهەموارەدا كە دەخوازێت دانیشتوانی ئەم ھەسارەیە لە یەكتر دوور بكەونەوە و تێكھەڵی یەكتر نەبن و بەریەككەوتن نەبێت لە نێوانیاند، كە ھێمای پەیوەندی كۆمەڵایەتی و مرۆیین. پەرستشە بە كۆمەڵەكان  لە ناو پەرستگاكاندا قەدەغەكران و دەرگای مزگەوت و كلێساو پەرستگاكانی تر  لە زۆربەی  شارو ئاواییەكانی تووش بوو بەم ڤایرۆسە داخران. ئەمە بۆتە مەئسات وجۆرێك لە نائومێدی و خەمۆکی دروستكرد، وای لە خەڵكی كرد بیر لەوە بكاتەوە كە ئەم جیھانە ھەنگاو دەنێت بەرەو وێرانی و كۆتایی ھاتنی نزیكە.

ژینگەیەکی لەباری بۆ پڕ و پاگەندە و بڵاو کردنەوەی پشێوی و هەواڵی ناڕاست ڕەخساندوە. ئەم جەنگە دەروونیەی لە ڕاگەیاندنەکان بەگشتی و بەتایبەتیش لە سۆشیاڵ میدیا لەگەڵ وڵاتیانی دەکەن، زۆر مەتدسیدارو ڕوخێنەرە. واتە ترس لە ڤایرۆسەکە و ئەو قەیرانانەی کە هێشتا کەس نازانێ درووست دەبن یان نا لە خودی کۆڤید نۆزدە مەترسیدارترە.

بۆیە دامودەزگاكانی فەرمی ئاینی و رێكخراو و خانەكانی فەتواو ئامۆژگاری،  تیشكیان خستە سەر ڕێسای (پێش خستنی پاراستنی گیان  "النفس"  لە پێش  پاراستنی ئاین).

لەڕاستیدا گیانی مرۆڤ بەراورد ناکرێت لەگەڵ ھەر شتێكی تری وەك  پەرستشەکان و نوێژی بەكۆمەڵ لە پەرستگاكاندا،  لە كاتی  بڵاو بوونەوەی پەتاو نەخۆشیە درمەكان.

هەڵواسین و ڕاگرتنی  نوێژی بەكۆمەڵ و نوێژی ھەینی لە مزگەوتەكانداو داخستنی دەرگای پەرستگاکان تا كاتێكی دیاری كراو، تەنها  وەك بەر بەستێك دانراوە لە بەردەم بڵاو بوونەوەی وەها کارەساتێک، کەڕەنگە ڕوودانی هۆکارێک بوایە بۆ ئەنجام دانی چەندین سەرپێچی تر. هەڵبەتە ئەمە نەک هەر لادان نیە لە شەریعەت بەڵکو یەکێکە لە دیارترین مەبەستەكانی  ئایینەكانە (مقاصد الادیان). ڕەنگە ئەم وتەیە جوانترین چوارچێوەبێت بۆ دەربڕینی ئەم مەبەستە کە دەڵێت: (مافی كرنۆشبەر لە پێش مزگەوتدایە  و مرۆڤیش پێش كۆشك وتەلارە).

 سەرەڕای  ئەوەی ئەم بڕیارە پاڵپشتە بە دەقەكانی ئاینی و فیقھی بەڵام بۆتە ھۆكارێك بۆ زیاد بوونی شڵەژانی دەروونی و دڵەراوكێ  لەلای خەڵك.

 پەرستشەكان  باوەردارانی گرێداوە بە پەرستگەكانەوە لە ڕووی دەروونی و رۆحیەوە، تا حەدێک بۆتە بەشێك لە دینداری.

 ئەمە وەک ئەوە وایە پێمان وابێت لە دۆخێکی وەها دا کە ناکرێت بەشێوازێکی ڕێکخراو ڕووبکەینە پەرستگەکان ئیتر هەمو دەرگا کان داخراون و تروسکاییەک بەدی ناکرێت. ئەمە بۆچونێکی هەڵەیە لەبەرئەوەی لە دۆخێکی مەترسیداری لەم جۆرەدا لەناوخودی دەقە شەرعییەکاندا چارەسەر و ڕٶشنایی و ئارامی دەروونی بەدی دەکەین. کورد وتەنی: بۆ ئیماندار هەمو شوێنێک ڕووگەیە و ڕێگا لە ڕەهڕەوان ناگیریت. باری تەعالا هەرگیز بەندەکانی خۆی نائومێد ناکات.

لەوانەیە پرسیار بكرێت  ئایا لە ئایندا شتێك نیە بە ناوی  فیقھی  ئۆقرەو  ئارامی؟ ڕێگایەک نیە بۆ بڵاوكردنەوەی ئومێد وئاسوودەیی لە كاتە سەخت و دژوارو ناخۆشەکاند؟ یانی دەکرێت ڕێگە چارەیەک نەبێت بۆ پەرستشێكی تایبەتی لەکاتی بڵاو بونەوەی ئەم جۆرە نەخۆشیە درمانە؟ ھەروەك  فیقھی زەروریات و پێویست ھەیە بۆ ھەر پێشھات و رووداوێك؟

لە ڕاستیدا تێڕوانین و وردبوونەوە لە ئایەتەكانی قورئان و فەرموودەكانی پێغەمبەر(درودی خودای لە سەر بێت)، لەگەڵ  فیقی پێویستیەكان (فقھ الضروریات والنوازل)، كە شەرعناسان  لە زانستی بنچینەكانی فیقھیدا(اصول الفقھ)-دا بنەماكانی پاراستنی نەفس و پارێزگاری گیان لە كاتی قەیرانەكاندا خستۆتیانە روو، دەمانگەیێنێتە چەندین  دەقی راشكاو دیار بۆئەوەی مەردومیان بە سەلامەتی و تەندروستی بمێننەوە.

 ھەر ھەمان دەق و فەرموودەو رێساكان  فیقھێكی تریان لەخۆگرتووە دەگونجێت ناوبنرێت بە (فیقھی ئارامی و گەشبینی). شەریعەتی ئیسلام چۆن گرینگی  بە یاساو رێسا تەشریعیەكان دەدات بەم شێوازەش گرنگی بەلایەنی  دەرونی و ئاسودەیی  رۆحی دەدات.

 بۆ ئەوەی  ھاوسەنگی و هەماهەنگی ئەو هاوکێشە سروشتیەی کە حەق تعالی لەناو ئێمەی ئافراندوە تێک نەچێت و پارێزراو بێت. بۆ ئەوەی ئەرك و قورسایی لە سەر ئەركبارەكان (المكلفین) لابدات، لە كاتی پێویست و ڕەوشی سەختدا.

 تاوەکو ببێتە مایەی ئارامی و  ئومێد، لە پێناو  بەھێزكردنی ڕەوشی دەرونی و بەھێزكردنی سیستەمی بەرگری جەستە و تێپەراندنی قەیرانەكان بەشکڵێکی تەندروست.

توێژینەوەكان  ئەوەیان سەلماندووە كە دڵەراوكێ و ترس وبیم سیستەمی بەرگری جەستە (المناعە)،  لاوازدەكات كە بەرپرسی یەكەمە بۆ رووبەرووبوونەوەی  مەترسی ئەو جۆرە ڤایرۆسانە.

بڵاوكردنەوەی  ئارامی و فەراهەم کردنی ئاسایشی دەروونی و کۆمەڵایەتی، بڵاوكردنەوەی ئومێد لە كاتی  قەیرانەكان و تاقیكردنەوە و ناخۆشیەكاندا، بەشێکی گەورەی پەرستشە،  بە سەرنجدا بۆتاقیكردنەوە و  نموونەی دایكی موسا ئەم راستیەمان بۆ دەردەكەوێت، كە تاكە دەرچەی ڕزگاربوونی لە زۆرداری فیرعەون، بریتی بوو لە فرێدانی كۆرپەكەی بۆ ناو دەریا.

لەوکاتەدا فیرعەون نێرینەكانی لە ناودەبردن، خودا دەفەرموێت ( وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ) واتە: ئێمە خستمانە دڵی دایكی موساوە كەشیری پێ بدا جا كە لە مووسا ترست هەبوو (فیرعەون و سیخوڕەكانی) پێی بزانن بیخەناو سندوقێكەوە و بیھاوێژە ناو دەریای نیلەوە، فەرمانی خوداش بەم شێوەیەبوو كە لەم كارەساتە ڕزگاری بێت، ئەڵبەتە لە سەرەتا کە سەیردەکەی كارەساتێكی گەورەو جەرگبرە و دڵ دێنێتە ھەژان. چۆن دایكێك كۆرپەكەی دەخاتە رووبار؟!

بەڵام  ئەوە ناخۆشی و تاقیكردنەوەیە لە داھاتودا بەخشش و ئومێد دروست دەكات، هەر بۆیەشە خودا فەرمووی (وَلَا تَخَافِي وَلَا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِين) واتە: مەترسەو غەمبار مەبە، چونكە ئێمە ئەیگێرینەوە لات و ھەرخۆت ئەبیتە دایەنی و لە ئایندەشدا دەیكەین بە یەكێ لە پێغەمبەران.

 ئەم وتانە ئاوازی سەبرو شنەبای ئارامی و جەژنی شادیان لە دڵێ دایكی موسادا سازکرد، مژدەی ئەوەی پێدا كە نەك تەنھا كورەكەی سەلامەت دەبێت و دەگەرێتەوە بەڵكو دەبێتە پەیامھێن و پێشەوای مەردوم گەلێک، ئەمە تروسکایی ئومێدە لە ناوەڕاستی شەوەزەنگی خەمۆکی و ناڕەحەتیدا.

ئەم راستیە لە سیاقی نموونەی ئەو خانمە پاك و بێگەردو خودا پەرستە، (مەریەمی كچی عیمران) دووبارە دەبێتەوە. کاتێک هەموان دەزانن مەریەم داوێن پاكبوو. وەك لە قورئاندا باسی پاكیزەی كراوە ئینجا باسی بارودۆخ و تاقیكردنەوە سەخت و دژوارەكەی دەكات لە كاتی دووگیانی و ئازاری منداڵ بووندا (فَأَجَاءَهَا الْمَخَاضُ إِلَىٰ جِذْعِ النَّخْلَةِ قَالَتْ يَا لَيْتَنِي مِتُّ قَبْلَ هَٰذَا وَكُنتُ نَسْيًا مَّنسِيًّا) واتە: ئینجا ژانی منداڵبوون گرتی و بردییە لای دارخورمایەك، تا لەكاتی منداڵبووندا لێی بخوا و پاڵیشی پێوەبدا، ئەو سا لەبەر پەرێشانی و حەیا و شەرمی خۆی گووتی: کاشکی بەرلە ڕوودانی  ئەم رووداوە مردبام و بەیەكجاری لەبیر بچوومایەوە و ھەرگیز باس نەكرابام.

 ئەمە ئەو بارودۆخە دەرونی و جەستەییە بوو كە تێی كەوتبوو و تیایدا دەخوولایەوە، لەو ساتەدا پێویستی  بەئارامی و دڵنەوازی  هەبوو بۆئەوەی دڵ و دەرون و گیانی ئاسوودەبكات و ئومێد و ھیوای بۆ بگەرێنێتەوە، ئەم بانگەوازە خوداییە (فَنَادَاهَا مِنْ تَحْتِهَا أَلَّا تَحْزَني ..) واتە جا ئەو منداڵە كە لە دایك بوو بانگی لە مەریەم كردوو وتی: دایەگیان! دڵ زویرمەبە و خەفەت مەخۆ بەم رووداوە. ئەم مژدەیە بوە مایەی ئارامی و ئاسودەیی مەریەمی پاکیزە.

 دوای ئەوەی نا ئومێد بوو لە ژیان و داوای مردنی دەكرد،  ئینجا  بەزەیی خودا و سوکنایی دڵ و  ئومێدی بۆ گەرایەوە، (فَكُلي وَاشرَبِي وَقرِّي عَيْنا) واتە: لەو فەریكە خورمایە بخۆ و لەو ئاوەیش بخۆرەوە دەرونت ئاسوودەبێ.

یەكێك لە ئاكارە بەرزەكانی پێغەمبەرمان موحەممە (دروودی خودای لەسەر بێت) بوونی زەردەخەنەی بەردەوام بووە لە بەرامبەر ھەر كەسێك كە چاوی پێكەوتبایە و گفتوگۆی لەگەڵ كردبایە، لەکاتیکدا لە گشت خەڵك زیاتر خەم و خەفەتی ھەبووە و خەمی رزگار بوونی مرۆڤایەتی بوو.

 لەگەڵ ئەمەشدا بزەی سەر لێوەكان و خەندەكانی دەبوونە چرای رۆشنكەرەوی دەروونی ئادەمیانی دەورووبەری, ئەمە نیشانەی كەسایەتی خاوەن متمانە و بەھێزە، ئەوەی لە گەردوندا روودەدات  بە فەرمانی خودایە  و دەڕوات و كۆتای پێدێت، تەنها بەوەی ڕەزامەند و ئارامگربین.

پێشەوا عەلی فەرمووی: عن الإمام علي بن أبي طالب: "كنا إذا حمي الوطيس واشتد القتال" احتمينا برسول الله (صلى الله عليه وسلم ) كە شەڕ گەرم دەبوو، لەناو جەنگدا بووین پشتمان بە سەروەرمان دەبەست و پەناگەمان بوو،  وەك ئەوەیە بڵێت: پێغەمبەر سەرچاوەی ئاسایش و ئارامی و ئۆقرەمان بوو، بوێربوو لە رووبەروو بوونەوەی دوژمن و ناخۆشی و كارەساتەکاندا.

گومانی تێدانیە  ھەریەك لە ئێمە  بەرپرسیاریەتی  پاراستن و پارێزگاری خودی خۆمان و گیان و دەروونمان لە رووی ماددی و مەعنەوی لەسەر شانە. کەسی وامان ھەیە كە بەرپرسیاریەتی  پاراستنی خێزانەكەی لە سەر شانە لە رووی دەرونی و جەستەییەوە، واتە پاراستنی لایەنی دەرونی ھاوسەرو منداڵەكانی و باوك ودایك و ئەوانەی لە ژێر سەرپەرشتی ئەودان. چونكە سەرچاوەی ئارامی بۆ ئەمان و ھیواو ئومێد  دەكەوێتە ئەستۆی ئەو.

 لەو ساتەوەختەی كە  مرۆڤایەتی پێیدا تێدەپەرێت، توانای بڵاو کردنەوەی  ئارامی و فەراهەم کردنی ئاسایشی کۆمەڵایەتی  ڕووبەرووبوونەوەو ئاڵنگاریەكی گەورەیە كە پێویستە دانی پێدا بنێین.

 لەوەش گەورەتر ڕوبەڕوبونەوەی ئەو کەسانەیە کە هەڵدەستن بە  بڵاو كردنەوەی  ھەواڵە نەرێنی و تۆقێنەرەكان، دەبنە سەرچاوەی ناسەقامگیری کۆمەڵایەتی و دەروونی. ئارامی و ئاسودەی لێڵ ولاوازدەکەن و تروسکایی هیوا دەکوژن.

بۆیە پێویستە ئەو جۆرە  نموونانەی سەرەوە بكرێنە سەرمەشقی گەڕاندنەوەی ئارامی و ئاسوودەی و سوکنایی، بە تایبەتی نموونە كانی قورئان و ژیانی پێغەمبەران .

سەرەنجام مەبەست لە  چەمكی (فیقھی ئارامی) تێگەیشتنە لە مەبەستی خودا  لە تاقیكردنەوە وبەڵاو ناخۆشیەكاندا، بەجۆرێک لەبڕی ئەوەی ببینە مایەی خەمۆکی و سەرپێچی، ببینە دەروازەیەكی گەورە بۆ چاكە بەهەموو جۆرەکانیەوە، وەك زەردەخەنەو  دڵخۆشی و ئارامی، كە پێغەمبەر فەرموویەتی (تبسمك فی وجه اخيك صدقة) خەندەو بزە كردن بەرامبەر بە براكەت خێرو سەدەقەیە.

 ئەگەر كارەسات و بەڵاو ناخۆشی و رووداوەكان پێویستیان بە فیقھی زەروریات ھەبێت ئەوە ئێمە زیاتر و زۆرتر پێویستیمان بە پراكتیزەكردنی فیقھی ئارامی و ئاسوودەیی و بڵاو كردنەوەی گەشبینیە بە ئەندازەی دیاریكرا (علی قدر اھل العزم تاتی العزائم).