د. عەبدوڵڵا مەلا ئەحمەد- ئەحمەدئاوا

پێش باس: كاك ئەحـمەدی موفتـى زادە، ناوێكی دیارە لەكۆڕی خەباتی نەپساوەی گەلی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، ڕاستە ئەم زانا پایەبەرزە بە باگراوەندێكی ئاینی تا ئەو ڕۆژەی ژیانئاوایی كرد لە كۆڕی خەباتدا بووە، بەڵام ئەم باگراوەندە نەك هەر ڕێگر نەبووە لە داكۆكیكردنی ئەو لە مافی ڕەوای گەلەكەی، بەڵكو هاندەریشی بووە، بەداخەوە هەندێك لەنەیارانی جۆرێكی تر شرۆڤە بۆ هەوڵ وخەباتی ئەم زانایە دەكەن، بەڵام هەركەس بەویژدانەوە سەرنج لە شریتی تەمەنی پڕ لە بەرخودانی كاك ئەحـمەدی موفتى زادە بدات، ولاپەڕەكانی ژیانی هەڵبداتەوە، بەڕوونی ئەوەی بۆ دەردەكەوێت كەلەپێناوی داواكردنی مافی ڕەوای گەلەكەی و مافی چارەنووس بۆ گەلی كورد لەڕۆژهەڵاتی كوردستان ئازار و ئەشكەنـجە دراوە و نزیكەی دە ساڵی تەمەنی لەزیندانەكانی ڕژێمی تاراندا بردۆتەسەر.

ئەم بەركوڵە وباس‌وخواسانەی ناو ئەم وتارە .. هەردوو دیوی ئاینی ونەتەوەیی ئەم ڕێبەرە مەزنەی هەڵكەوتووی ڕۆژهەڵاتی كوردستان دەخاتە بەرچاو، ونومایان وگەنگەشەی دەكات.

* پێناسە و ڕەچەڵەكی كاك ئەحـمەدی موفتیزادە:

كاك ئەحـمەدی موفتیزادە، كوڕی مەلا مەحـموودی موفتی، كوڕی عەللامە مەلا عەبدوڵڵای دشەیی یە، ولەساڵی (1934 ز) لەشاری (سنە) لەبنەماڵەیەكی ناوداری ئاینی لەدایكبووە، ودواى قۆناغی پێگەیشتـن زۆربەی وانەكانی شەریعەتی لە خزمەت باوكیدا لە ڕۆژهەڵات خوێندووە، وپاشان ڕووی لە دیوی باشوری كوردستان كردووە، ولەچەند جێگایەك خوێندویەتی، ودواجار دوا كتێبی گرنگی پڕۆگرامی حوجرە -كە پەڕتووكی (جمع الجوامع)ـە،- لە (بیارە)، ولە خزمەت عەللامەی زەمان (مامۆستا مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس)دا، خوێندووە، ودواى ئەوە گەڕاوەتەوە ماڵـی خۆیان لە شاری (سنە).

* مەلا مەحـموودی موفتی: (باوكی كاك ئەحـمەدی موفتیزادە):

ئەم زانا پایەبەرزە، ناوی (مەحموود)ـە، وكوڕی زانای گەورە (مامۆستا مەلا عەبدوڵڵای دشەیی)یە، (دشە)، گوندێكی دێرین ومێژووییە، ولە دە كیلۆمەتری شاری (پاوە)دایە، لەناوچەی هەورامانی دیوی ڕۆژهەڵاتی كوردستان – ئێران، (مامۆستا مەلا مەحموود)، ساڵی (1316 ك – 1898ز) لەدایكبووە، هەموو زانستە ئاینییەكانی لەخزمەتی باوكیدا خوێندووە، ودوای ژیانئاوایی باوكی وەك موفتی ومەلا ومودەڕیس لەمزگەوتی (دار الإحسان)ـی، شاری سنە دەسبەكار بووە، وبنەماڵەی جەنابیان لە باپیرانیانەوە بڕیاری فەرمی (موفتی بوون)یان، لەلایەن دەوڵەتەوە هەبووە، وبنەماڵەیەكی گەورە وناسراو بوون، وە ماوەیەكیش مامۆستای زانكۆی تاران بووە، وچەند نووسراوێكیشی لەپاش بەجێماون، ودواجار ساڵی (1960ز) ژیانئاوایی كردووە.

(د. مستەفا زەڵمی)، یەكێكە لە قوتابییەكانی (مامۆستا مەلا مەحموودی موفتی)، ولە یاداشتەكانیدا دەڵێت: لە پاش (بالك) گەڕامەوە بۆ (زەڵم)، وچەند ڕۆژێك لەوێ‌ مامەوە، وپاشان چووم بۆ (سنە)، ئەم شارە سەرەڕای ئەوەی شارێكی زۆر خۆش بوو، ئاو وهەوایەكی زۆر پاكیشی هەبوو، لە هەمان كاتدا پاك‌وخاوێن بوو، لە ناوەڕاستی زستاندا هەموو جۆرە میوەیەكی هەبوو، جا لەبەرئەوەی كە (مامۆستا مەلا خالیدی موفتی زادە)، مەلای ئاوایی (زەڵم) بوو، وتێكەڵیمان هەبوو، بۆیە لە شاری سنە چووم بۆ لای براكەی، كە جەنابی (مامۆستا مەلا مەحموودی موفتی) بوو، كە لەلایەنی دەوڵەتەوە وەك موفتی لەجێگەی باوكی خۆی دانرابوویەوە، وخاوەنی مەقامێكی باڵا بوو، هەم لای حكومەت، وهەم لەلای خەڵك، وە پیاوێكی زۆر زانا بوو، بەڵام – لەو كاتەدا- تەدریسی كەم بوو، چونكە كاتێك (ڕەزا شای پەهلەوی) دەرسوتنەوەی لەمزگەوتەكاندا قەدەغە كرد، بۆیە بەم هۆیەوە لەمزگەوتی (دار الإحسان)یشدا، تەدریس پێچرابوویەوە.

ئەم مزگەوتە (ئەمانوڵڵاخانی والی) لەسەردەمی ئەردەڵانییەكاندا دروستی كردبوو، وحوجرەیەك لەسەر بانی مزگەوتەكە هەیە پێی دەڵێن: (حوجرەی مەولەوی)، وحەوشەی مزگەوتەكە لەهەر چوار لاوە ژووری فەقێی تێدا دروستكراوە، ولەناوەڕاستیدا حەوزێكی گەورە هەیە، ولەتەنیشت حەوزەكەوە ژووری (مامۆستا)ـی، لێبوو، كە هەمووی جامخانە بوو، ولەوێدا تەدریسی دەكرد، وشیاوی باسە ئەم مزگەوتە بەم شێوەیە تا ئێستایش ماوە، وهەرچەندە نۆژەن كرابێتەوە، لەسەر هەمان نەخشەی خۆی نۆژەن كراوەتەوە.

دكتۆر زەڵمی دەڵێت: كاتێك گوتم بە جەنابی (مامۆستا مەلا مەحموودی موفتی زادە)، كە لە زەڵمەوە هاتووم جێگای دامێ‌، وپاشان دەڵێت: كاتێك هاتمە سنە، پێشتر بەرگی یەكەمی پەڕتووكی (جمع الجوامع)م، لەخزمەت (مامۆستا مەلا باقری بالك)دا، خوێندبوو، بۆیە بەرگی دووەمیم لەلای (مامۆستا مەلا مەحموودی موفتی) تەواو كرد، جا هەر ڕۆژێ‌ بەفر وباران بووایە، مامۆستا تەلەفۆنی دەكرد بۆ دوكانێكی نزیكی مزگەوت، ودەیفەرموو: با (ئاغە مسەفا) بێت لەماڵەوە دەرسەكەی پێ‌ بڵێم، چونكە لەبەر سەرما نەیدەتوانی بێتە دەرەوە، لەبەر ئەوە زۆرجار لە ماڵی ئەوان دەرسەكەم دەخوێند، ودوای دەرسەكە زۆر فەرمایشت وقسەی خۆشی بۆ دەگێڕامەوە، وخێزانەكەی (قەمەرنیسا خانم)، كە ئافرەتێكی زۆر سەنگ وسەلار وسەنگین وخانەدان بوو، سوێندی دەخوارد دەبێ‌ نانی نیوەڕۆ لەوێ‌ بخۆم.

وە شیاوی باسە دواتر،«كاك ئەحـمەدی موفتی زادە»، كە كوڕی (مامۆستا مەلا مەحموودی موفتی) بووە، لە سەرەتای پەنجاكانی سەدەی ڕابردوودا، دەبێتەوە بە قوتابی (دكتۆر مستەفا زەڵمی)، لە مزگەوتی (بن طەبەقی هەرمنی) لە شاری سلێمانی.

* كەسایەتی كاك ئەحـمەدی موفتیزادە:

ئەو لەدیارترین سەركردەكانی كوردی سوننی بووە لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، زاناو بیـرمەندو چاكسازێكی مەزن بوو، لەلای زانا گەورەكانی باشورو ڕۆژهەڵاتی كوردستان زانستەكانی شەریعەتی خوێندووە، حاكم شەرعی شاری سنە بوو، كە پۆستێك بوو لە باوو باپیـرانیەوە بۆی مابوویەوە.

ئەو بەهۆی چالاكییەكانی دژ بە ڕژێمی پادشایەتی لەسەردەمی حەمەڕەزا شادا، چەندین جار دەستگیـر كراوە، دواتریش پەیوەندی لەگەڵ خومەینی ڕابەری شۆڕشی ئێراندا هەبوو، ئەوكاتە كە خومەینی لە تاراوگە لە (نەجەف و پاریس) دەژیا، بەڵێنی لێوەرگرتبوو كە ئەو شۆڕشەی ڕایانگەیاندووە دژ بە ڕژێمی شا، شۆڕشێكی ئیسلامی بێت، وسیستەمی حوكمڕانی لە ئێران ئیسلامی بێت و دوور بێت لە مەزهەبگەرایی و مافە نەتەوەییەكانی هەموو گەلانی ئێران بەكوردیشەوە دەستەبەر بكات، بۆیە لەگەڵ خومەینیدا ڕابەرایەتی شۆڕشی كرد، كاك ئەحـمەد زیاتر لە بەشە كوردستانەكەیدا بوو و لەشارەكانی كوردستاندا نوسینگە وبارەگای بۆ هۆشیاركردنەوەی خەڵكی كردەوە، دواتر پرۆژەكەی ناونا (مەكتەبی قورئان)، بەڵام شۆڕشگێڕە شیعەكان ڕاستیان لەگەڵ نەكرد وبێ پەیـمان دەرچوون لەگەڵی!

ئەو زۆر هەوڵی دا باروودۆخەكە چاك بكات، وچەندین جار چاوی بە خومەینی و سەرانی تری دەسەڵات كەوت، بەڵام سودی نەبوو، و ناچار بۆ دواجار دووری لێگرتن و لێیان جیابوویەوە.

* دیدگای گەورە پیاوانی سیاسی وئاینی وفەرهەنگی لەسەر كەسایەتی باڵای كاك ئەحـمەدی موفتی زادە: 

(1). مامۆستا هەژار لەبارەیەوە دەڵێت:

لە هەرای ئازادیـخوازیی كوردستانی دوای ئینقیلابی ئیسلامیدا زۆركەس لەكوردەكانی سابڵاغ و سنە خراپەی كاك ئەحـمەدی موفتی زادەیان دەگوت! بەڵام كە دەگەڵی بوومە ئاشنا، زانیم لەغەرەزێكی نەزانانەوە خراپەی دەڵێن، گوناهی هەر ئەوە بووە كە مسوڵمانی بەڕاستی یە! وئەم بڕوایەش بۆ كۆمۆنیست و زۆر لە لاوانی ئەمڕۆمان قوت ناچێ‌!

كاك ئەحـمەدی موفتی زادە بە دڵ ویستوویە ئازادی بۆ كوردستان بستێنێ‌، زۆریش ماندوو بووە، نەشیزانیوە مەلای حاكم درۆیان لە لا گوناح نییە! فریوی بەقسەیان خواردووە، و لای وابووە كە ڕاست دەكەن و قەوڵی ئازادی كوردستانی پێدەدەن، خۆی كە بێ‌ درۆ و دڵپاك بووە لای وا بووە قەوڵدەرەكانیش دڵپاكن!

وا ئێستا كە ئەم ڕووپەڕانە دەنووسم كاك ئەحـمەد لەزینداندایە و زۆر سزا دەدرێ‌ و بە سەدان لە هاوكارانی كە زۆربەیان تازە لاون، لە سوچی زیندان توند كراون، وهیچیان لەپەیڕەوی كاك ئەحـمەد پاشگەز نیـن، و لەسەر بڕوای خۆیان سوورن، لەوساوە خۆم ڕووبەڕوو كاك ئەحـمەدم دیوە و سەفەرم بۆ شیمال دەگەڵ كردووە، زۆر وەبەر دڵم كەوتووە، لاموایە بە مردووییش هەزاران كۆمۆنیستی نەزانی دەبێ‌ بە قوربان بكرێ‌!

(3). دكتۆر عەبدولڕەحمان قاسملوو:

جارێك لە تاران ‌و جارێكیش لە سنە دیدارم لەگەڵ كاك ئەحمەدی موفتی زادەدا هەبوو، ئەوەندەی من بزانم كورد پیاوی ئاوا ئازا و دڵسۆزی زۆر كەم بەخۆیەوە دیتووە، جیاوازی نێوانمان تەنها ئەوە بوو ئەو لە ڕێگەیەكەوە خزمەت بە گەلی كورد دەكات، ئێمەش لە ڕێگایەكی دیكەوە!

 بەرهەم ونووسینەكانی (كاك ئەحـمەدی موفتى زادە):

ئەگەرچی كاك ئەحمەد بەهۆی سەرقاڵییەوە بە كاری بانگەواز وچالاكی سیاسی و ڕوناكبیری.. كەمتـر پەرژاوەتە سەر ئەوەی ڕاستەوخۆ دەست بداتە پێنووس، وبڕیاری نووسیـن ودانانی پەڕتووك بدات، بەڵام لەگەڵ ئەو هەمووە سەرقاڵییەيشدا توانیویەتی ژمارەیەك بەرهەمی نووسراو لەدوای خۆی بەجێبهێڵێت، كە لە ئاستێكی باڵای داڕشتـن وهێزی زانستی ولۆژیكیدان، لەوانە:

«1». پەڕتووكى (دەربارە كردستان)، بەزمانی فارسی.

«2». پەڕتووكى (حكومەتی ئيسلامى)، بەزمانی فارسی.

«3». (دیاریێ‌ بۆ ياران)، ديوانى شيعر.

«4». فەلسەفەی حیجاب لە ئيسلامدا.

«5». تەزكیە وتەعلیم.

«6». دڵـی ساز وناساز.

«7». ئاییـن ومرۆڤـ..

«8». ئيمان وكوفر.

«9». فیطرەت وهیدایەت.

«10». چۆن ولەكوێوە دەست پێ‌ بكەین؟

«11». موناجاتى كاك ئەحـمەدی موفتـى زادە.

«12». مەولوودنامەی پێغەمبەر(د. خ).

ئەمە وجگە لە سەدان كاسێت و وتار وبڵاوكراوە وقسەوباسی جۆراوجۆر،كە هەندێكیان خراونەتە سەر كاغەز، وچاپكراون وبڵاوكراونەتەوە، لەگەڵ سەدان چاوپێكەوتن و وتاری نووسراو لە ڕۆژنامە وگۆڤارەكانی سەردەمی خۆیدا.

* كاك ئەحـمەدی موفتیـزادە: خەمی كورد و ووڵاتپەروەری ئەو:

(كاك ئەحمەد)، وەك ئەوەی زانایەكی ئاینيـی داكۆكیكار بووە لەسەر مافە ئاینی ومەزهەبییەكانی گەلەكەی، هەر بەو شێوازەیش خەباتكار و شۆڕشڤانێكی دڵسۆزی نەتەوە ونیشتمانەكەی بووە، وە ئەوانەی لەم بوارەوە ڕەخنەی لێدەگرن، بەڕاستی یان بێ‌ ئاگاییە، ویان ڕق وبێ‌ ویژدانییە چاوی دڵیانی بەستووە وهیچ هەقیقەتێك لەم سۆنگەیەوە نابینن! چونكە هەم هەست وسۆزە شاعیرانەكانی ئەو، وهەم پڕۆژە داواكارییەكانی لە حكومەتی نوێ‌.. هەموویان سەلـمێنەری ئەوەن كە مەڕحومی (كاك ئەحـمەدی موفتیزادە) چەندە لە خەمی گەلەكەی ومافە ڕەواكانیدا بووە.. وە لەم بارەیشەوە بەڵگە زۆر زۆرن، لەوانە لە یەكێك لە نامەكانی ئەو سەردەمەیدا بۆ (ئایەتوڵڵا خومەینی)، ڕاستەوخۆ و بێ‌ پەردە لەوە ئاگاداری دەكاتەوە، كە ئاستی بەرپرسیارێتی ئەو لە هەمبەر مافەكانی گەلانی ئێران وگەلی كورد بەتایبەتی لە چ ئاستێكدایە! ودەڵێت: "ئێستا ئێمە لەم قۆناغە ناسكەی مێژووسازیماندا.. نەك تەنها لە بەرامبەر جیهانی ئیسلامییەوە، بەڵكو لە بەرامبەر هەموو مرۆڤایەتی  ومێژووی ئایندەوە بەرپرسیارێتیمان هەیە"، كە مەبەستی لەمە بەرپرسیارێتی ئەوە لە بەرامبەر مافە نەتەوەییەكانی گەلی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان، وە لە زۆر لە نامەكانیشیدا هەمیشە جەختی لەسەر مافی (خودموختاری – خۆبەڕێوەبەری) بۆ گەلی كورد لە ڕۆژهەڵات كردۆتەوە.  

* یەكێكی تر لەو نیشانە زۆر ڕوونانەی ووڵاتپەروەری (كاك ئەحمەدی موفتی زادە)، ئەو دانپیانانەی (یوسف نەدا)ـی، گەورە سەركردەی دیار وناسراوی ئیخوانە، كە لەزینداندا سەردانی كاك ئەحمەدی كردووە، ولەجێگایەكدا دەڵێت: ئێمە وەك ئیخوان موسلیمین هەمیشە داواكاری ئیسلامیمان پێش داواكاری نەتەوەیی دەخست، بەڵام كاك ئەحمەد هەردووكیانی بە یەك پاكێج وپێكەوە داوا دەكرد، وە من وەك ئیخوان داوام لێكرد هاوكاری حكومەتی نوێی ئیسلامیی ئێران بكات، بەڵام نەیكرد! ئەو داواكاری بۆ كورد هەبوون، بۆنموونە داوای ئەوەی دەكرد كە شاری (كرماشان) شارێكی نەوتییە، دەیگوت: دەبێت خێروبێری ئەو نەوتە بۆ خەڵكی كوردستان خەرج بكرێت، وبەو داهاتە خوێندنگە ونەخۆشخانە و ڕێگاوبان و ئەو جۆرە خزمەتانە ئەنجام بدرێت، وسامانی ووڵات هی خەڵكی ئەو ووڵاتەیە وپێویستە بە یەكسانی بەسەریاندا دابەش بكرێت، بەكوردیشەوە.. ونابێت كورد لەو خێروبێرە بێ‌ بەش بكرێت، وە هەروەها داواكارییەكی تریشی ئەوە بوو، كە ڕێگەیان پێ‌ بدەن بەزمانی كوردی، ژمارەیەك ڕادیۆ، وتەلەڤزیۆن دابـمەزرێنن وئازادانە پەخش بكەن، واتە داواكارییە نەتەوەییەكانی تێكەڵ بە داواكارییە ئاینییەكان كردبوو، ئیتـر دواجار لەسەر ئەم داواكارییە نەتەوەییانە خستیانە زیندان!

* هەر لە هەفتەی یەكەمی مانگی ئازاری ساڵی (1979 ز)، ودوای ڕوخانی ڕژێمی پاشایەتی لە ئێران، (كاك ئەحمەد)، ئەوەی ڕاگەیاند كە لەگەڵ ڕابەری شۆڕش لەسەر ئازادی زمان ونەریت وكلتوری كورد قسەیان كردووە، وبەڵێنی داوەتێ‌، وە هەروەها لە ڕۆژنامەی (كەیهان)دا، هەر ئەو دەمە نووسیویەتی: كە لە داواكردنی مافی ئۆتۆنۆمی بۆ گەلی كورد چاوپۆشی ناكەم، وبێدەنگ نابم، ئەمە سەرەتاییتـرین مافی هەر مرۆڤێكە.

* وە لەلایەكی تریشەوە.. لە ئەگەری ڕەتكردنەوەی مافی (خودموختاری - خۆبەڕێوەبەری)، بۆ گەلـی كورد، لەلایەن دەسەڵاتدارانی نوێی ئێرانەوە، لەوەڵامی پرسیاری ڕۆژنامەی (كەیهان)دا، كە پرسیبووی: ئەگەر حكومەتی ئێران مافی خودموختاری بە كورد نەدات، هەڵوێستتان چی دەبێت؟ دەڵێت: بێگومان هیچ نەتەوەیەك مافی ئەوەی نییە لە مافی خۆی خۆش بێت، چونكە لە لۆژیكی ئیسلامیدا ستەملێكراوێك كە بە ستەم ڕازی بێت، لە ستەمكار بێـزراوترە!

* وە لە بەهاری ساڵی (1358هەتاوی – 1980 ز)، دەربارەی ڕەشنووسی دەستووری ئێران ڕایگەیاند: هەر پێشنیارێك بۆ (یاسای بنەڕەتی – دەستوور)، بە بێ‌ ئامادەبوونی نوێنەرانی واقعیی كورد، لەپێشچاو بگیـرێت، ولە ژووری داخراو، وشاراوەدا بنووسرێتەوە، ودواتر نیشانی ڕای گشتی بدەن، ئەمە لەلایەن ئێمەوە ناپەسەند وڕەتكراوەیە.

* یەكێكی تر لەنیشانەكانی كوردویستی (كاك ئەحمەد)، ئەوەبوو، جەنابیان یەكەم كەس بووە لەبەركردنی جلی كوردی لە شاری (سنە)دا، ئاسایی كردۆتەوە، وبۆ خۆی دەفەرموێت: زۆرێك لە بیـریانە تەنها من شەڕواڵی كوردیم لە پێدەكرد، وخەڵكی سەرجادە تانە‌وتەشەریان لێدەدام، ودەیانگوت: مەگەر تۆ (چۆدْاری – واتە: ئاژەڵفرۆش)، ویان كرێكاری؟! بۆچی شەڕواڵ لە پێ دەكەیت؟! منیش دەمگوت: مەگەر چۆدْار وكرێكار مرۆڤ نین؟! دەی منیش مرۆڤێكی ئاساییم وەك ئەوان، ئەگەر ئێوە چۆدْار وكرێكار بە مرۆڤ نازانن! ئەوا منیش حەز دەكەم، وەك ئەوان مرۆڤ نەبم! چونكە بەڕاستی فكری ڕەسەنی ئیسلامەتی ئەمە فێری خەڵك دەكات.

* وە ئەوەی زیاتر زەقی دەكاتەوە، كە (كاك ئەحـمەدی موفتیزادە)، چ گڕ وكڵپەیەكی صادیقانەی خۆشەویستی ووڵات ونەتەوە بندەستەكەی لە دڵ‌ودەرونیدا بووە، وناخی ئەوی تاوداوە، هۆنراوەی (مافی نیشتیمان)ـە، كە یەكێكە لە شاكارە بەرزەكانی ئەو ڕێبەرە، وشیاوی باسە ئەم هۆنراوەیە بە دەنگە زوڵاڵەكەی (مامۆستا شوكروڵڵای بابان) خوێندراوەتەوە وتۆمار كراوە، وئەوەندەی تر تام‌وچێژی بەو هۆنراوە مەزنە داوە، وچەند دەنگخۆشێكی كوردیش بە شێوەی سرود وگۆرانی چڕیویانە.

(مافی نیشتمان)

نیشتمان ئەی خاك‌وخۆڵی تۆ كڵەی چاوانـمە

نیشتمان ناوی بەڕێزت هێزی ڕۆح‌وگیانمە

نیشتمان ئەی بەر بەیانت ڕەوشەنی ئیمانمە

نیشتمان ئێوارەكانت خەڵوەتی عیـرفانمە

نیشتمان قوربانی كوێستانت دڵی پڕ دەردی من

نیشتمان حەیرانی گەرمێنت هەناسەی سەردی من

نیشتمان سەرمەشقی بەرزی هیممەتە كۆماری تۆ

مەركەزی زانستی ‌وعیـرفانە لادێ و شاری تۆ

نیشتمان باغاتی فیـردەوسە هەموو گوڵزاری تۆ

عیززەت‌و فەخرە هەموو نەخشی دەرودیواری تۆ

نیشتمان ئەی شاخ‌وداخانت ئومێدی دڵ هەموو

نیشتمان دەشت و بیابانت ئومێدی ئارەزوو

نیشتمان شەرتە كە تۆزی ڕێت، بە ئەم دونیا نەدەم

شەرتە تا ماوم لە شەرتی گیان فیدایی لانەدەم

نیشتمان شەرتە لەعیشقی پاكی تۆ سەر با نەدەم

شەرتە قەت گوێ‌ بۆ ڕەقیب و وەسوەسەی ئەعدا نەدەم

نیشتمان ئەی فێنكی قەلبم شنەی كوێستانەكەت

نیشتمان ئەی ئاوی ژینم خاكی كوردستانەكەت

نیشتمان ئیحسانی تۆیە خوێنی باوباپیـری من

هێزی شان و نووری دیدە و قودرەتی تەدبیـری من

نیشتمان گەر خوێنی من پاكە و حەڵاڵە شیـری من

هەر لەسەر ڕێی خۆشەویستی تۆیە بڕوا و بیـری من

نیشتمان دایم لەسەر ئاواتی بەرزی ناوی تۆم

خاترت جەم بێ، بەڵا گەردانی خاك و ئاوی تۆم

لاوی كورد ئەر پاكە شیـرت هەستە وەك شێری ژیان

ڕاكە مەیدان بۆ بەجێهێنانی مافـی نیشتمان

ڕۆڵەكەی سوڵتان سەڵاحەددین نەخۆی گۆڵی كەسان

ڕوكنی ئیمان خۆشەویستی نیشتیمانە بێگومان

لاوی كوردم خۆت نەكەیتە داری دەستی دوژمنت

دوژمنت نەتباتە مەیدان، بۆ برای خۆ كوشتنت!

كوردە قەت نەنووی بە لایەی دوژمنی عەییارەوە

شیـری دوژمن تێكەڵە حەتـمەن بە ژاری مارەوە

ڕەنگ نەكەی داوێنی ناموست بە لەككەی عارەوە

نیشتیمانت دایكتە، نەیدەی بەدەس ئەغیارەوە

ڕەنجی باوباپیـری تۆ ئەم نیشتیمانەی دا بە تۆ

كوردە ووریا بی نەكەی باپیـرەكانت ڕەنجەڕۆ

كوردە دین و نیشتیمانە مایەی بەرزیی ژینی تۆ

دوژمنی هەردووكیانە دوژمنی بێ‌ دینی تۆ

هەر بژی تۆ و نیشتیمانت، هەر بژی ئایینی تۆ

با لەداخا شەق ببا بەدخاهی تۆ، بەدبینی تۆ

هەستە سا، هەروەك تریشقە ڕیشەكەن كە دوژمنت

تا بە فێڵ و گەڕ، لەڕیشەی دەرنەهێناوە بنت!

* بەشداریكردن لە كۆنگرەی (خودموختاری – ئۆتۆنۆمی- الُحكم الذاتي) بۆ گەلی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان:

دوای تێپەڕبوونی چەند مانگێكی كەم بەسەر سەركەوتنی شۆڕشی ئێراندا و گەڕانەوەی خومەینی ڕابەری شۆڕش بۆ وڵات، وردە وردە ئاماژەكانی مەترسی هەڵگەڕانەوەی سەركردەكانی شۆِرش لەبەڵێنەكانیان كە پێشتـر‌و بەشێوەی یەكلایی دابوویان، دەركەوت، كە ئەم وردە ئاماژانە دەهاتن بەهزری ڕەمزە دیارەكانی ئەهلی سوننە بەگشتی و سەركردە سیاسییەكانی كورددا.

ئەوەی شایەنی باسە ئەوەیە كە زانای مەزن كاك ئەحـمەدی موفتیزادە- كە بە سەركردەی دووەمی شۆڕشی ئێران دەناسرا بەتایبەتی لە ناوچە كورد و سوننیەكاندا كە شوێنی نیشتەجێبوونیان چوارچێوەی ئێرانى گەمارۆ داوە- ئەم پیاوە لە ڕۆژانی نهێنی شۆڕشدا و لە كۆتایی حەفتاكانی سەدەی ڕابردوودا لە پەیوەندییەكی بەردەوامدا بوو لەگەڵ خومەینی، كە ئەوكات لە تاراوگە دەژیاو ئەوانی ئاگادار كردبوویەوە لە پێویستی لادانی ستەمی مەزهەبی و نەتەوەیی وچینایەتی لەسەر گەلانی ئێران، هەروەك لە نووسیـن و وتارەكانیدا لە كاتی شۆڕش و دوای شۆڕشیشدا جەختی لەسەر ئەم قسانە دەكردەوە، بەڵام پێش ئەوەی كە گەردەلولی شۆڕش دابمركێتەوە، نیشانەكانی بێ بەڵێنی ئەوان دەركەوتن، كە ئەمەیش كاك ئەحـمەدی موفتیزادە و هاوكارانی ناچار كرد كە لە (12/6/1979ز) كۆنگرەیەكی بەرفراوان لە شاری سنەی پایتەختی هەرێمی كوردستانی ئێراندا ساز بكەن، واتە: تەنها پێنج مانگ لە دوای سەركەوتنی شۆڕشەكە و لەو كۆنگرەيەدا سەدان لە زانایانی كوردو سەركردە سیاسیەكان‌وپیاوماقوڵانی ناوچە كوردییەكان ئامادەی بووون، وكۆنگرەكە نزیكەی سێ‌ ڕۆژی خایاند، ولە دەرئەنجامی ئەم كۆنگرەیەشەوە دوا یاداشتێك بەرهەم هات كە ئاڕاستەی سەرانی شۆڕشی ئێران كرابوو كە پازدە بڕگەی لەخۆ گرتبوو، لەوانە:

- پێدانی مافی خۆ بەڕێوەبەری (حوكمی زاتی) بە شێوەیەكی یەكسان بە سەرجەمی گەلانی ئێران و بەتایبەتی كورد.

- بەكارنەهێنانی دەستەواژەی كەمایەتی بۆ كورد لە ئێران.

- لادانی ستەمی چینایەتی سەرمایەداری، و دەستكردن بە دابەشكردنەوەی سامانی وڵات بە شێوەیەكی دادپەروەرانە و بێبەشنەكردنی كوردستان لێی.

- دامەزراندنی لیژنەكانی شورای لۆكاڵی، هەروەها دامەزراندنی چەند لایەنێكی جێبەجێكار و دەزگای دادوەری لە هەرێمە جیاوازەكانی ئێران، بەكوردستانیشەوە.

- ئازادیدان بە مافەكانی ئازادی زمان و نەریت و ڕۆشنبیـری ناوچەیی و كوردی.

- هەڵوەشاندنەوەی ئەو یاسا زۆرە ملێیانەی كە لەلایەن دەسەڵاتی پادشایەتی ڕووخاوەوە دژی گەلی كورد دەركرابوون.

دواتریش ئەم یاداشتەی كۆتایی كۆنگرەكە نێردرا بۆ سەرانی شۆڕش لە تاران، وەك ئەوەی كە هەڵگری زۆرینەی داواكارییە گشتییەكانی گەلی كوردە، بەڵام سەرانی شۆڕش وەڵامدانەوەی یاداشتەكە و داواكارییەكانیان بە بیانووی ئەوەی كە ئێران نەتەوەی تری زۆری لێـن، وەك: (بەلوج و توركمان و عەرەب و ....تاد)، ئەگەر تاران وەڵامی داواكارییەكانی كورد بداتەوە، ئەوا ئەو نەتەوانەی تریش بە دەستەوستان دانانیشن و دەست بە بزاڤی هەمان شێوە دەكەن، ولە ڕاستیشدا ئەم بیانوەیش لە دیدی سازكارانی كۆنگرەكەدا زۆر نابەجێ‌ بوون، وئەوانیش وەڵامەكەیان نەچوو بە دڵدا، چونكە بارودۆخی كوردستانی ئێران بە تەواوەتی جیاوازە لە دۆخی هەرێمەكانی تری ئێران، ئیتر لە ڕووی قەبارەی دانیشتوانەوە بێت كە لە (9) ملیۆن كەس زیاترن، یان لە ڕووی باروودۆخی سیاسی ناوچەكانی كوردستانەوە، ویان لە ڕووی  مەزهەبییەوە بێت، چونكە زۆرینەی زۆری گەلی كورد لە كوردستانی ئێران سوننی شافیعی مەزهەبن، ئیتـر چۆن ئەگەر ئەم مافە بە كورد بدرێت، نەتەوەكانی تریش داوای هەمان ماف دەكەن؟!

* دوا هەڵوێستی (كاك ئەحـمەدی موفتى زادە)، لەسەر دەوڵەتی كۆماری - بەناو- ئیسلامی:

مەڕحومی (كاك ئەحمەد)، لە سەرەتاوە – وەك دڵی پاكی خۆی وهەستكردن بە بەرپرسیارێتی ئاینی-، دەیڕوانییە شێعەكان و خومەینی ڕابەریان، بەڵام وەك (مامۆستا هەژار) دەڵێت: "كاك ئەحـمەدی موفتی زادە بە دڵ ویستوویە ئازادی بۆ كوردستان بستێنێ‌، زۆریش ماندوو بووە، نەشیزانیوە مەلای حاكم درۆیان لە لا گوناح نییە! فریوی بەقسەیان خواردووە، و لای وابووە كە ڕاست دەكەن و قەوڵی ئازادی كوردستانی پێدەدەن، خۆی كە بێ‌ درۆ و دڵپاك بووە لای وا بووە قەوڵدەرەكانیش دڵپاكن!"، بە حەقێقەت ئەم قسەیە زۆر ڕاستە، ودواتر دەركەوت كە لایەنی بەرامبەر زۆر خوانەناس و دژە شەرعن، ودینی ئەوان گەلێ‌ جودایە لەو دین وئاینەی (كاك ئەحمەد)ـی، لەسەر بووە، بۆیە دواجار تۆمەتباریان كرد بەوەی كە گوایا بەكرێگیـراوی ئەمریكا و ڕۆژئاوایە.. تا لەم ڕێیەوە هەم خۆی لەناوبەرن وهەم جوڵانەوەكەی سەركوت بكەن، وكردیشیان!

جا هەر لەم قۆناغەوە كە بۆ (كاك ئەحمەد) ڕوون بوویەوە، ئەوان درۆیان لەگەڵ كردووە، ئیدی هەموو بیـروڕاكانی خۆی زۆر چاونەترسانە دەربڕی، و ڕێگای خۆیی لە ڕێگای خواروخێچی ئەوان جیا كردەوە، وماوەیەك پێش زیندان وچەند ساڵێكی كەم دوای شۆڕشە لەبار براوەكە.. بە ئاشكرا نووسی: (همراهی با این حكومت، یعنی همراهی با شیطان)، واتە: هاوڕێیەتی لە گەڵ حكومەتی ویلایەتی فەقیهـ وسەرانی.. وەك هاوڕێیەتی شەیتانی نەفرینلێكراو وایە.. بێگومان (كاك ئەحمەد)یش، هەرگيـز هاوڕێيەتی شەیتان ناكات!

 وە لەم قۆناغەی ڕاگەیاندنی جیابوونەوەی ئەو، لەو دەسەڵاتە دژە ئاینە، چەندین هەڵوێستی بوێرانە وبڕوادارانەی خۆیی بڵاوكردنەوە، لەوانە:

* وەڵامی (كاك ئەحمەد) بۆ (خومەینی): كاك ئەحمەد لە نامەیەكی حەوت لاپەڕەیی دورودرێژدا بۆ خومەینی نووسیویەتی: .. قسەكانتم گوێ‌ لێبوو.. كە بۆ میوانەكانت لە خەڵكی (گورگان) كردتن.. دیار بوو ئاماژەت بە من و (شورای مەركەزی سوننەت - شەمس) دابوو، وە هاوشێوەی ئەو قسانەیش ڕۆژانە لە ڕادیۆ وتەلەڤزیۆن و ڕۆژنامەكاندا دەبیستم! كە خەڵكی چەواشە دەكەن ودەترسن ڕاستییەكان بگەنە خەڵكی، وە ئەگەر لەبەرئەوە نەبێ‌ گومانم هەیە – بە حوكمی پێگەكەت- قسەكانت كاریگەرییان هەبێ‌، تاقەتم نەبوو كاتم بە قسەكردن لەسەر درۆ ودەلەسە وبوختانەكانی ئاغایانەوە بكوژم!

* وە دڵنیابن.. ئەم نامەیەم بۆ داكۆكیكردن نییە لە خۆم، یان بۆ داپۆشینی ئابڕوچوونێك نییە كە ئێوە باسی دەكەن – گوایا بوومەتە پیاوی ئەمریكا و ڕۆژئاوا وئیمپریالیزم!-، چونكە سوپاس بۆ خوا لە پێشینەی سیاسیمدا، ولەو كاتەوەی خودا بەهرەی ئیسلامی پێ‌ بەخشیوم، شتێكی وا بوونی نییە كە ڕێزگرتنی من دەربخات بۆ هیچ دیكتاتۆر وطاغوتێك، وە هەروەها ئەم نامەیەیشم پاساوێك نییە بۆ كۆنگرەكەی (شورای شەمس)، چونكە (شورای شەمس) ڕوونە، و بە ئاشكرا گرێدراوە بۆ پاراستنی (برایەتی ویەكێتی)، ودوورە لەو بوختان گەلەی ئێوە بۆتان هەڵبەستووە!

* وە پاڵنەر بۆ نووسینی ئەم نامەیە وبڵاوكردنەوەی ئەم ڕاگەیەندراوە، دوو شتە:

یەكەم: جێی داخە كە ئێوە بەرگری لە خائینەكان دەكەن، وشەڕتان دژی دڵسۆزان ڕاگەیاندووە!

دووەم: گەلی پاڵەوانی ئێران نرخ وبەهایەكی گران وقورسی بەخشی، تا ئەم شۆڕشە سەركەوت، بە هیوای دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئیسلامی، بەڵام زۆر جێی داخ وئەفسوسە كە سەرەنجامی ئەم گیانفیداییە بوويە ناوێكی بێ‌ ناوەڕۆك ودیكۆر وشكڵ وشێوەیەكی بێ‌ كڕۆك!

* وە من لێـرەدا وەڵامی دوو خاڵیش دەدەمەوە:

یەكەم: گوایا گومانتان لەوە هەیە كە (شۆرای مەركەزیی سوننەت - شەمس) پەیوەندی بە لایەنی دەرەكییەوە هەیە!

دووەم: بابەتی دەستوور، ئەو هەویرە تێكهەڵشێلراوەی كە تەنانەت لەگەڵ – فیقهی جەعفەری خۆیشتاندا- ناگونجێت!

جا ئەگەر ئێمە ئەهلی پیلان وتیـرۆرین، وبەكرێگیـراوی بەعس و ڕوسیا وئەمریكا و ڕژێمی پەهلەوین، ئیتـر بۆ لە گفتوگۆ ولێپرسینەوە دەترسن؟ چونكە كەسانی ئەهلی حەقێقەت وسەر ڕاستی ودروستی نابێت هەرگیز لە ڕوبەڕوبوونەوەی گومڕایی ولادان وگەندەڵی بسڵەمێنەوە! چونكە ئەوەی كە لە گفتوگۆ ڕادەكات، ئەوە بڕوای بە خۆی نییە كە لەسەر ڕێبازی ڕاستی ودروستی بێت!

وە لەكۆتایی نامەكەیدا (كاك ئەحمەد) ڕوو بە (خومەینی) دەڵێت: ئەگەر ئاغایان لە گفتوگۆی كراوە لەگەڵمان دەترسن، ئەوا ئێوە تەكلیفیان بكەن بەم بابەتە.. چونكە ئێوە سەركردەی شۆڕشن! با بۆ ئێوە وهەموو خەڵكیی ڕاستی و درۆ وفێڵ وخیانەت دەربكەوێت، چاوەڕێی بڕیاری یەكلاكەرەوەتانم!

* وە بە تەنها نزیكەی ساڵێك، لەدوای سەركەوتنی شۆڕش، ئیدی (كاك ئەحمەد) ڕایگەیاند: كە بە هیچ شێوەیەك لەگەڵ پیاوانی دەسەڵاتی نوێی ئێراندا گفتوگۆ ودانیشتـن ئەنجام نادات، بۆنموونە كاتێك شاندی حكومەت بە سەرۆكایەتی (هاشمی صەباغیان) چوونە شاری سنە بۆ گفتوگۆ، كاك ئەحمەد فەرمووی: من ئیتـر لەگەڵ حكومەت هیچ قسەیەكم نییە، ئێوە وەك میوان بەخێربێن بۆ شاری ئێمە، بەڵام من پێشوازی ئێوە وەك وەزیر ناكەم، تەنانەت حەزم لە ووشەی وەزیریش نییە!

* یەكێكی تر لە هەڵوێستە پڕ لە بوێرییەكانی (كاك ئەحمەد)، ئەوە بوو ژمارەیەك لە هاوەڵانی دەگێڕنەوە كە ئەو كاتەی لە شاری (كرماشان) بوو، وبە تەواوەتی بۆی دەركەوتبوو سەرانی بەناو (شۆڕشی ئیسلاميی) درۆیان لەگەڵ ئەو، وتەواوی میللەتی كورد كردووە، لەو دەمەدا (هاشمی ڕەفسەنجانی) كە گەورەترین دەسەڵاتی سیاسی ئەو دەمەی لەدوای خومەینی بە دەستەوە بوو، دێتە كرماشان، وداوا دەكات چاوی بە (كاك ئەحمەد) بكەوێت، بەڵام جەنابیان ئەو چاوپێكەوتنە ڕەتدەكاتەوە، وئامادە نابێت بیبینێت!

* یەكێكی تر لە هەڵوێستە پڕ لە بوێرییەكانی (كاك ئەحمەد) بەرامبەر ڕژێمی ئێران ئەوەبوو.. لەو دەمەدا كە (ئایەتوڵڵا مونتەزیری) بریكاری (ئایەتوڵڵا خومەینی) ڕابەری شۆڕش بوو.. هەواڵی بۆ دەنێرێت لەزینداندا.. كە كەمێك نەرمی لە بەرامبەر حكومەتدا بنوێنێت وپێی دەڵێت: ئەوانەی خراونەتە زیندان، هەموویان ناچاركراون پەشیمانی بنوێنن، وهێناویاننەتە سەر تەلەڤزیۆن قسەیان پێكردوون.. وەك چەندین نموونە هەن.. بەڵام من ناڵێم.. تۆ بڵێ‌ پەشیمانم.. بەڵكو تەنها مۆڵەت بدە كورتە ڤیدیۆیەكت لێ‌ بگرن، بێ‌ قسەكردن وهیچی تر.. بەڵێنم لێوەرگرتوون كە ئیتـر ئازادت بكەن.. كاك ئەحمەدیش وەڵامی بۆ دەنێرێتەوە ودەفەرموێت: من خوام لە خۆم، وتاقە كوڕەكەم، ولە هەرچی كەسە خۆشتـر دەوێت، وە ئەم زیندان وئەشكەنجەدانەم لەبەر خاتری خوا و ڕەزامەندی ئەو هەڵبژاردووە وقەبوڵ كردووە .. دەی بە (لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّه) قەسەم، ئەوان پێم بڵێن: بڵێ‌ (لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّه) نایڵێم!!

* ژیانئاوایی (كاك ئەحـمەدی موفتی  زادە):

دوای بەستـرانی كۆنگرەی دووەمی (شۆرای شەمس)، ڕژێمی ئێران دەستی كرد بە دەستگیـركردنی پەیڕەوانی (مەكتەبی قورئان) لە هەموو شارەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان، وتا دوای تەنها دوو هەفتە لەم ڕەشبگیرییە، لە ڕۆژی (29 – 12 – 1982 ز) خودی كاك ئەحمەدیش لە ماڵی خوشكەكەی – كە خێزانی مێژونووسی گەورە مامۆستا مەردۆخ ڕۆحانی بوو- لە شاری تاران دەستگیـر كرا، لەلایەن ئەو هاوسەنگەرە ناپاكانەوەی كە پێكەوە شۆڕشیان كرد، بەڵام دواجار ئەوان شۆڕشەكەیان لە بەرژەوەندی خۆیاندا دزی، وخیانەتیان لەم ڕێبەرە گەورە ئاینـی ونەتەوەییەی كوردستان كرد!

وە پاش دە ساڵ زیندانی وئەشكەنـجە، ومانەوەی لە بەندیخانەكانی (كومەیتەی موشتەرەك)، و(قزڵ حەسار)، و (زیندانی ترسناك وبەناوبانگی ئەوین)، وچەندین بەندیخانەی تری نادیار ونەناسراو، وەك (زیندانی گەڕەكی فەرمانیەی تاران) زۆر دڕندانە هێشتیانەوە وئەشكەنجەیاندا، كە زیاتر لە دوو ساڵی سەرەتا بە بێ‌ دەربڕینی هیچ تاوانێكی یاسایی بەرامبەر خۆی، یان مەكتەبەكەی، بە بێ‌ حوكم لە بەندیخانەكاندا هێشتیانەوە، ودواتر پێنج ساڵ حوكمی زیندانییان بەسەردا سەپاند، كەچی دوای ئەو پێنج ساڵەیش پێنج ساڵی تریش بێ‌ هیچ حوكمێكی یاسایی هێشتیانەوە، كە سێ‌ – چوار ساڵی سەرەتای زیندانی بە تەواوی بێ‌ هیچ چاوپێكەوتن ودیدارێ‌ بوو، وتا بەهۆی زۆر ناخۆشی جێگاكەی، ونەبوونی پێداویستی ژیان وتاریكی بەندیخانە ونەبوونی هەتاو، وئەشكەنجە وئازاری كەم وێنەی جەستەیی و ڕۆحی، لە ساڵەكانی كۆتایی زیندان و ژیانیدا زۆر بەتوندی بێ‌ هێز ولاواز ببوو، و زۆر نەخۆشی جۆراوجۆری دوچار بوو، وهەر لە ژێر ئەشكەنجەدا چەندین ئێسكی ملی دەشكێنن، كە تا ژیانئاوایی هەر چاك نەبوونەوە، وئەم ئێسكە شكاوانەی ملى زۆر دوچاری ئازاریان كردبوو! 

تا بە ماوەیەكی كەم دوای ڕزگاربوونی لەزیندان لە مێژووی (10 – 8 – 1992 ز)، - كە دوای ئەوەی ستەمكاران زانییان ئەوەندەی نەماوە، لە زیندان كردیانە دەرەوە-، وئيدى  بەهۆی كاریگەری ئازار وئەشكەنـجەكانی زیندانەوە، وبە هۆی ئەو نەخۆشییانەوە لەوێ‌ دووچاری ببوو، - تەنها شەش مانگ دوای هاتنە دەرەوەی لە بەندیخانە- لە ڕۆژی (8 – 2 – 1993 ز) ژیانئاوایی كرد، و لەگۆڕستانی (شێخ حەمەباقر) بە ئامادەبوونی جەماوەرێكی بەرفراوان ئەسپەردەى خاكى نيشتيمان كرا.

ژێدەرەكان:

 . علما‌ء و دانشمندان كردستان در 200 سال أخیـر، نووسینی: سەیید عەبدولـحەمید حیـرەت سەجادی، ل256 - 257، چاپی یەكەم، ساڵی (1391)ـی، هەتاوی، بڵاوكردنەوەی ئاراس لە شاری سنە.

2. مێژووی ناودارانی كورد، نووسینی: بابە شێخ مەردۆخ ڕۆحانی، وەرگێـڕانی لە فارسییەوە: ماجید مەردۆخ ڕۆحانی، ب2، ل806، چاپی یەكەم، ئەكادیـمیای كوردی، هەولێـر – 2011

3. مێـژووی زانایانـی كورد، نووسینی: مامۆستا مەلا تاهیـری بەحركەیی، 3/ 298، چاپی دووەم- 2016

4. حیاة الأمـجاد في تأریخ علما‌ء الأكراد، نووسینی: مامۆستا مەلا تاهیـری بەحركەیی، 3/ 212 

5. كاروانی ژیانـم، یادداشتەكانی دكتۆر مستەفا زەڵـمی، ب1، ل110 – 112، چاپی یەكەم، 2014

6. دیداری نووسەر لەگەڵ عەللامە مامۆستا نوری فارس حەمەخان، لەڕۆژی (19 / 1 / 2018) لە ماڵی خۆیان لە گەڕەكی مامۆستایانی شاری  سلێمانی.

7. چێشتی مجێور، یادداشتەكانی ماموستا هەژار موكریانـی، ‌ئامادەكردنی بۆ چاپ: خانی شەرەفكەندی، ل569، چاپی یەكەم، (پاریس – 1997)

8. (الشیخ كاك أحمد مفتي زاده، وجهوده في التفسیـر وعلوم القرآ‌ن)، ل20، ماستەرنامەی (مەلا ئەبوبەكری مامۆستا سەیید نوری سەرگەت)، كە لە ساڵی (2017)، پێشكەشی كۆلێژی زانستە ئیسلامییەكانی زانكۆی سلێمانی كردووە.

9. كاك ئەحـمەد، دەریایەك لە خۆشەویستی، (بیـرەوەرییەكانم لە خزمەتیدا)، د. عومەر عەبدولعەزیز، ل69 - 71، چاپی یەكەم، (چاپـخانەی سارا، سلێمانی – 2017ز).  10.  دیاریێ‌ بۆ یاران، دیوانی شیعرەكانی كاك ئەحـمەدی موفتی زادە، ل2، چاپی یەكەم – 1386 هەتاوی.

111. أحوال أهل السُنّة في إِیران، محمّد سرور زین العابدین، ل47، چاپی عەممان – 2007 ز