(نامەیەک لە ناساندنی مەزهەب دا) (رسالة في التعریف بالمذهب)

الحمدللە وکفی، والصلاة والسلام علی النبي المصطفی، و علی آله وصحبه اجمعین وبعد:

ئەوەی سەرەوە پرسیارگەلێکی زۆر گرنگن کە رۆژانە باسی لێ دەکرێت و هەندێک لە خەڵکی لەو رووەوە بەلارێدا بە داخەوە براوە لە لایەن دەزگا موخابەراتییە چەواشەکاریە عەوامبازاڕەکانەوە..

بۆیە بە پێویستم زانی کەمێک تیشک بخەمە سەریان و  تا ئەندازەیەک بەم نامە زانستییە وەڵامی ئەو پرسیارانە بە کورتی و کوردی لە پێنج خاڵدا بدەمەوە بە تەوفیقی خودا ، بەم چەشنەی لای خوارەوە:

خاڵی یەکەم:

مەزهەب لە زمانەوانیدا واتە رێڕەو، لە زاراوەیشدا ئەتوانین بڵێن:

بریتییە لە رێڕەوی گەورە زانایان بە پێی ئیجتیهاداتی خۆیان لە دەقەکانی تایبەت بە جۆری زانستەکان، کە بە پێی زانستەکە جری مەزهەب و پەیڕەوەکە دیاری دەکرت و دەناسرێتەوە.

خاڵی دووەم:

جۆرەکانی مەزهەب:

مەزهەب جۆری زۆرە بە پێی سیفەتەکان مەوسوفەکان لە یەکتر جودا دەبنەوەو جۆری مەزهەبەکە دیاری دەبێت، لە گرنگترین و ناسراوترینیان:

١- مەزهەبی فیقهی: کە پاشتر بە درێژتر لەسەری دەدوێن لە خاڵی سێیەمدا.

٢- مەزهەبی عەقائیدی: بریتیە لەو ئیجتیهادانەی کە زانایانی زانستی کەلام و عەقیدە ئەنجامیان داوە لە دەقەکانی تایبەت بەو زانستەوە لە قورئان و سوننەتدا، کە مەزهەبی کەلامی ئەهلی سوننەت و جەماعەتە، بە بەڵگەی نەقڵی و عەقڵی هەموو بابەتە عەقائیدیەکانیان سەرلماندووەو روونکردووەتەوەو شوبهەو بیدعەی گروپە گومڕاکانی وەک خەواریج و موعتەزیلەو جەبرییەو قەدەرییەو جەهمییەو موجەسیمەو موشەبیهەو رافیزەو مورجیئەو باطینیەو فەلاسیفەیان) لەناو بردووەو تەفروتۆناکردووە..

گرنگترین و ناودارترین و گەورەترین و دروستترین و موافیقترینینان لەگەڵ قورئان و سوننەت و رێڕەوی صەحابەو تابیعین و پێشەوایانی موجتەهیدانی ئیسلام ناسراو به مەزهەبی ئەهلی سوننەت بریتییە لە :

  مەزهەبی پێشەوا ئەبولحەسەنی ئەشعەری و پێشەوا ئەبو مەنصوری ماتوریدی (رەزای خوایان لێ بێت). کە هەروەها ناسراوە بە مەزهەبی ئەهلی حەق، کە تێکڕای جیهانی ئیسلامی پابەندن پێیانەوە لە هەزارو دووسەد ساڵ لەمەو بەرەوە تا ئێستاش.

کە توانیان بۆ یەکەم جار لە مێژووی ئیسلامدا تەندوینی زانستی عەقائیدی دروستی ئیسلامی بکەن و ئەو زانستە بکەن بە سێ بەشەوە (الٳلهیَّات، النُّبوات، السَّمعیات والمغیبات) وە بە بەڵگەکانی نەقڵی صەحیح و عەقلی سەلیم بابەتەکان بسەلمێنن و  بەرپەرچی تێکڕای فیرقە موبتەدیعەو مەلاحیدەو بێباوەڕان بدەنەوە، بە تایبەتتر پێشەوا ناسراو لای گەورە زانایانی ئەهلی فەرمودە به ( ناصر السنة وقامع البدعة) الشيخ ابي الحسن الٲشعري الشافعي رضي الله عنه، كه هەموو راکانی موافیقی قورئان و سوننەتە، وەک مامۆستای مەولەوی لە شاکارەکەی(الفضيلة) دا دەفەرموێت:

لە ئەصڵی دیندا دوو کەســن مەشـهوور

شێخی ئەشعەری و شێخ ئەبوو مەنصوور...

پاشان دەرهەق حەزرەتی ئەشعەری دەفەرموێت:

بەڵ، لە هەموو بەحث ئوصوڵی دیندا

هەر ڕای ئەوە چاک، چاک تەسکینه دا

مـــا خـالفَ قَــطْ  ذلكَ الجَــــنابْ

قَـــوْلَ السُّـــنَّةِ ونُطْـــقَ الکِتـــابْ

٣- مەزهەبی سلوکی و تەصەووفی: بریتییە لە ئیجتیهادی زانایانی زانستی تەصەووف لەو دەقانەی قورئان و سوننەت تایبەت بە زانستی ئەخلاق و تەصەووف و فەزائیل و سلوکی دروستی مرۆڤ لەگەڵ خودا و خود و خەڵکدا.

لە ناسراوترینیان لە جیهانی ئیسلامیدا بە درێژایی مێژوو بریتیە لە:

مەزهەبی ئەخلاقی تەصەووفی شێخ عبدالقادری گەیلانی نسراو بە پەیڕەوی گەیلانی، هەروەها مەزهەبی ئەخلاقی تەصەووفی شێخ محمدی بوخاری( شاهی نەقشبەند) ناسرا بە پەیڕەوی نەقشبەندی. رەزای خوایان لێ بێت، کە بە هۆیانەو بە هۆی سیلسەلەکانیان لە پێشتر و لە دوواتر  خەڵکی بە درێژایی مێژووی ئیسلام پابەند بووە بە ڕەوشتی جوانی ئیسلامەتی و ئیخڵاس لە بەندایەتی خودای تاک و تەنها و دورکەوتنەوە لە رەوشتی بەدکاری واتە: ( التحلي بالفضائل والتخلي عن الرذائل)، كه تەواوی زاناو داناو دانەی ئوممەتی ئیسلامی لەسەر ئەو پەیڕەوانە گۆش کراون بە ئیسلامەوەو بە هۆی دەعوەت و بانگەوازی ئەوانەوە تەواوی کیشوەرو ناوچە جیاجیاکانی جیهانی ئیسلامی لە شەرقەوە بۆ غەرب هاتونەتە نباوەشی پڕ رەحمەتی ئیسلامەوەو پابەند بوون پێیەوە بە بێ جیاکاری و توندو تیژی.

٤- مەزهەبی ئوصوڵی: بریتییە لە ئیجتیهاداتی زانایانی ئوصوڵی فیقهی ئیسلامی لە دەقە موجمەلەکانی قورئان و سوننەت، تایبەت بە پێنج ئەحکامی تەکلیفی ( ئەمر و نەهی و ئیباحەو تەحریم و کەراهەت) هەروەها ئەحکامی وەضعی کە بریتیە لە: سەبەب و مانیع و شەرط ، هەروەها ئەبوابی روخسەت و عەزیمەت  و طرق الاستنباط  و ترتیب الٲدلة و...هتد.

لە دیارترینی مەزهەبە ئوسوڵیەکان سیانن:

ٲ- مەزهەب و طەریقەت و مەدرەسەی ناسراو بە فوقەها، کە مەزهەبی حەنەفیەکانە.

ب - مەزهەبی ناسرا بە موتەکەلیمین کە مەزهەبی جومهوری زانایانە (شافیعیەکان و مالیکیەکان و حەنبەلیەن).

ئەم دوانە زیاتر مەزهەبی زانا ئوسوڵیە پێشینیەکانە.

ج - مەزهەب و طەریقەتی جەمع و لێکدان لە نێوان هەردوو مەزهەبی (المتکلمین والفقهاء)دا، كه مەزهەبی زانا ئوسوڵیە موتەئەخیرینەکانە لە نمونەی: (ابن السبکي، الشاطبي، السيوطي، المحلي، الزركشي) رەزای خوایان لێ بێت.

٥- مەزهەبی نەحوی: بریتییە لە مەزهەب و پەیڕەوی زانایانی زانستی نەحوی عەرەبی کە ئیجتیهادیان کردووە لە دەقە عەرەبیەكاندا بە قورئان و سونەتیشەوە بەو هۆیەوە چەندین مەزهەبی نەحوی پەیدا بووە، هەمویشی بۆ خزمەتکردن بووە بە قورئان و سوننەت، لە دیارترینیان: مەزهەبی بەسرییەکان، مەزهەبی کوفیەکان، مەزهەبی ئەندەلوسیەکانە. کە زۆربەی زۆری زانایانی تەفسیر و فەرمودەو فیقهو  ئوصوڵ و بەلاغە (رەزای خوایان لێ بێت) پشتیان بە شیتەڵکاریەکانیان بەستووە بۆ رونکردنەوەی ئەحکامە شەرعییەکان وتەفسیری قورئان راڤەی فەرمودە.

خاڵی سێیەم:

مەزهەبی فیقهی:

واتە ئیجتیهاداتی زانایانی زۆر بەتوانای ئیسلام لەو بابەتە فیقهیانەی  کە راستەوخۆ حوکمەکەی نازانرێت بۆ خەڵکی بە تێکڕا لە قورئان و سوننەتدا، یان ئەو فەتوا شەرعیانەیە کە زانایانی شەریعەتناسی  لە ئەنجامی پرسیارگەلێکی نوێ و تازەوە پەیدا بووەو لێیان کراوە، کە پێویست بووە وەڵامی خەڵکی لە بەرانبەریاندا بدەنەوە بە پێی فەرمانی پیرۆزی: (فاسئلوا ٲهل الذكر ٳن كنتم لا تعلمون)،  هەروەها فەرمودەی دروستی: ( العلماء ورثة الٲنبیاء) و..هتد..

خاڵی چوارەم:

مەزهەبەکان کەی دامەزران و بۆ دامەزراوون؟

بێگومان هیچ یەک لەو جۆرە مەزهەبانە لە سەردەمی حەزرەتی نازداردا (صلی الله علیه وسلم) پێویست نەبووە دابمەزرێت لە بەر بوونی خودی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) لە ناو ئەصحابدا و دابەزینی بەردەوامی وەحیی خودا بە پێی پرسیارە هەنوکەییەکان.

هەروەها پێویست نەبووە ئەوکات بەهۆی ئەوەی صەحابەی کیرام زمانناس بوون هیچ پێویست نەبوو ئایەت و فەرمودەکانیان یەکە یەکە بۆ راڤە بکرێت، چونکە بۆ خۆیان واتاو مەبەستیان دەزانی و لێی تێدەگەیشتن بە ئاسانی، چونکە دەیانزانی ئەو ئایەتە بۆ چییەو ئەو ئایەتەی تر مەبەست لێی کێیەو چییە، هەروەها فەرمودەکانیش، هەروەها لە زمانەوانیشدا بلیمەت بوون هەر بە سەلیقە نەحوی بوون، وەک هەندێک لە عەرەب گوتویانە:

ولست بنحوي يلوك لسانه

ولكن سليقي ٲقول فٲعربُ

ئیدی هیچ پێویست نەبووە دانان و تەدوینی هیچ جۆرە مەزهەبێک لەوانەی کە گوتمان بە وجودی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم)و وەحی ئیلاهی. هەر لەبەر هەمان ئەسباب بووە کە هیچ زانستێکی شەرعی و عەقڵی تەدوین نەکراوە لەو سەرەمەدا.. دواتر داهێنراون و بیدعەیەکی واجیبەیش بووە.

بەڵام مەزهەبی فیقهی هەر لە پاش وەفاتی پێغەمبەری خودا (صلی الله علیه وسلم) بە شێوازێکی دیار پەیدا بوو، بە ناوی مەزاهیبی صەحابەوە، وەک مەزهەبی چوار خەلیفەو مەزهەبی ابن عمر، مەزهەبی ابن عباس.. رەزای خوایان لەسەربێت. کە لە پەنجەی هەردوو دەست زیاتر نەبوون و ئیدی باقی دەیان هەزار صەحابە تەقلیدی ئەوانیان دەکردو ئەوان بووبونە سەرمەزهەبیان و سەرچاوەی فەتوادان بۆیان.

پاش ئەوان مەزاهیبی تابیعین دروست بوو، وەک مەزهەبی حەسەنی بەصری و عەطاء و سوفیانەین و نافیع و حەماد و ابو حەنیفە و مالیک..هتد. کە بوبونە سەر مەزهەبی سەدان هەزار لە موسڵمانان. رەزای خوایان لێ بت.

پاشان مەزهەبی ئەتباعی تابیعین دروست بوو، وەک مەزهەبەکانی شافیعی و ئەحمەد و لەیث و ئەوزاعی..هتد..

کە بوبونە سەرچاوەی فەتوای جیهانی ئیسلامی..

دواتر قەدەری خودا وابوو کە تەنها چوار مەزهەب لەو هەموو مەزهەبە فیقهیانە بە تەواوەتی لە ( کتاب الطهارة )وه تا( كتاب العتق ) تەدوین بکرێت بە هۆی تەدوینی قیرائات و کۆکردنەوەی فەرمودەکانی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) هەروەها تەدوینی زانستە شەرعییەکان و شارەزاییان لە جێگاکانی ئیجماع و باقی زانستە نەقڵی و عەقڵیەکانەوە توانیان مەزهەبەکانیان تەئسیس و دابمازرێنن، بنچینەو قەواعیدی ئوصوڵی و فیقهی و مەقاصیدیان بۆ دابنێن، بە بەڵگەکانی قورئان و سوننەت و ئیجماع و قیاس تەئصیلی فەتواو تێکڕای بابەتە فیقهییەکان  بکەن ، بۆیە بە مەجبوری تەواوی ئەهلی سوننەت و جەماعەت پەیڕەویان لێ کردن بە زاناو عەوامەوە شوێنیان کەوتن تا ئەمڕۆ و تا رۆژی قیامەتیش هەر دەمێننەوە.

بەڵێ زیاتر لە دوانزە سەدەیە بە بەردەوام موسڵمانان یان پەیڕەوی فیقهییان حەنەفی یە یان شافیعی یان مالیکی یان حەنبەلی، رەزای خوایان لێ بێت.

چونکە تەنها ئەوان پلەی ئیجتیهادیان بە چەشنێک بەرزبووە کە گەیشتبونە مجتهد ی موتڵەق یان موستەقیل، وە باقی زانایانی تری تەفسیر و حەدیث و فیقهو ئوسوڵ و تەصەووف و سیرەت و زمانەوانی و بەلاغەت شوێنکەوتەی ئەوان بوون و شوێنکەوتەی ئەوانن.

بۆیە هیچ زانایەک نییە لە مێژووی ئیسلامدا کە مەزهەبی نەبێت واتە سەر بە یەکی لەو چوار مەزهەبە فیقهییە نەبێت، بۆ زانینی ئەو راستییەکانیش یان سەرچاوەکانی خودی زانایان بخۆێنەوە، یان تەماشای سەرچاوەکانی (کتب الطبقات والتراجم) ی زانایان تەماشا بکەن ، بە ابن تیمیەو ابن القیم یشەوە کە حەنبەلی مەزهەبن..خوا لێیان خۆش ببێت.

خاڵی پێنجەم:

لەمەزهەبیەت چییە؟

لامەزهەبییەت واتە هەڵکوتانە سەر دەقەکان بە بێ راڤەی زانایانی چوار مەزهەبی ئیسلام، کە ئەمەیش سەرگەردانی و گومڕاییە،

وەک فەرمویانە: لامەزهەبییەت پردی لادینییە، لامەزهەبی بەدمەزهەبی یە، لامەزهەبی گەورەترین بیدعەی قەبیحەیە کە مەترسی لەسەر خودی شەریعەتی ئیسلام دروست دەکات، لا مەزهەبی واتە: هەڵهاتن لە جێبەجێکردنی قورئان و سوننەت بە پێی ویست و مورادی خودا پێغەمبەرەکی، (صلی الله علیه وسلم)،

بریتییە لە راڤەی نا دروستی دەقەکانی قورئان و سوننەت، بریتییە لە گرتنەبەری رێگای شەیتان و هەواو ئارەزوبازی نەفس.

بۆیە هەموو زانایانی ئیسلام کۆدەنگن کە خەڵکی دوو بەشە یان موجتەهید کە ئەو چوار پێشەوایەی ئیسلام و هاوشێوەکانیانن لە پێشتر، یان موقەلید و شوێنکەوتەی قورئان و سوننەت لە رێگەی ئەوانەوە  چونکە ئەوان شارەزاتر و بە تەقواترن لە تێکڕای خەڵکی بە خوێندەوارەکانیشیانەوە، وە فەرومیانە بێ زانایانی موجتەهید ئەگەر راستەوخۆ خەڵکی بڕواننە قورئان و سوننەت حەتمەن گومڕا دەبن و لە دینی حەق دەردەچن (خوا پەنامان بدات).

هەر لە بەر ئەمەیشە خودا (جل جلالە)فەرمویەتی: پرسیار لە ئەهلی عیلم بکەن(فاسئلوا اهل الذكر.. ) لەهەر دوو سورەتی نەحل و ئەنبیائدا.. وە نەیفەرمووە پرسیار لە (من) بکەن (فاسئلوني).. کەواتە وەک پێشەوامان حەزرەتی شافعی فەرمویەتی : فەرمودەی زانایانی فیقهی ئیسلامی، هەمووی راڤەی فەرمودەکانی پێغەمبەرە (صلی الله علیه وسلم)، فەرمودەکانی پێغەمبەریش تێکڕای راڤەی فەرمودەکانی خودایە لە قورئانی پیرۆزدا، واتە مەرجەعو مەزهەبی خەڵکی مەزهەبی زانایانە، مەرجەع و مەزهەبی زانایانیش حەزرەتی پێغەمبەرە (صلی الله علیه وسلم)، مەرجەی ئەویش (صلی الله علیه وسلم) قورئانی پیرۆزە..

هیوادارم توانیبێتم ئەم بابەتە گرنگەم روون کردبێتەوە، با بە کورتیش بێت،  بە تایبەت بۆ ئەم جیلە کە چەواشەکان( خەواریجەکان= لامەزهەبیەکان =وەهابیەکان= سەلەفیەکان= داعشیەکان) بە داخەوە بەردەوام لە لەخشتەبردن و هەڵدێران و گومڕاکردنیاندان. کەسی دانا و عاقڵیش ئەم کورتەی بەسە ئەگەر بیهەوێ لە حەقیقەت حاڵی ببێت لە پویستی مەزهەبی فیقهی ئاشنا ببێت و عینادی و دەمارگیر نەبێت.

(حَسَنْ) بَیَّـنَ الْحَـــقّٔ لِٲَهْلِـەْ

رَجـــاءَ الرِّضوانْ، وعَفْوِ رَبِّەْ

واللە الهادي ٳلی طریق الحق، وصلی الله علی سيدنا محمد وآله وصحبه ٲجمعین وآخر دعوانا ٲن الحمد للە رب العالمین..

===

ٲ.د. حسن الشيخ خالد الشيخ مصطفی المفتي الٲشعري الشافعي النقشبندي الشهرزوري الحُسيني

ٳسطنبول: ٢٣ ذوالحجة ۱٤٤٤هـ = ۱۱ - ۷- ۲۰۲۳م