ئایا شێخی ئەشعەری (ڕ.خ) لە ژیانی بیروباوەڕیدا بە سێ قوناغدا تێ پەڕیوە؟ ئایا راستەپەشیمان بووەتەوە لە مەسلەکی تەئویل و تەفویض؟ ئایا راستە جگە لە (تفويض)و(تٲويل) له لای ئەهلی سوننەت مەسلەکێکی تر هەبێت بەناوی (اثبات)، یاخود ئەمەیان بیدعەو گومڕایی یە؟

---

الحمدللە والصلاة والسلام عی سيدنا محمد رسول الله، وعلی آله واصحابه واتباعه الی يوم اللقاء وبعد:

پاش ئەوەی کە هەندێک نوسین و گرتەی قسەکردنم پێ گەشت سەبارەت بەوەی گوایە شێخی ئەهلی سوننەت و جەعامەت پێشەوا ٲبو الحسن ی ئەشعەری سێ قۆناغی هەبووە لە ژیانی عەقائیدی خۆیدا، و ئەوەی لەسەری ماوەتەوە کتێبی (الٳبانة) یه تحدیدا ؟! کە عەقیدەی (ٳثبات) ی پەلوپۆیە بۆ خودا (والعیاذبالله)، بەو پێیەش وازی له مەسلەکی ( تفویض و تٲویل)ی ئیجاعی ئەهلی سوننەت هێناوە ؟!

لێرەدا بە چەند خاڵێک پێم پێویست بوو ئەو بابەتە لە رووی زانستی و بابەتیانەوە بە پەلە روون بکەمەوە لەم سەرەتاو چەند خاڵەی لای خوارەوەدا، بەو هیوایەی کە سودبەخشبێت بۆ هەمولایەک:

پێشەکی..

ئەگەر راستەو شێخی ئەشعەری وازی لە تەئویل هێناوەو گەڕاوەتەوە بۆ اثبات به ووتەی وەهابیە بەناو سەلەفیەکان!!

ئەی بۆ وازی لێ ناهێنن و جگە بە چاکە باسی ناکەن؟ بۆچ بەردەوامن لە غەیبەتکردنی، لە هەوڵی نەزۆکی تەشویهکردنی ؟ بۆ مەنهەجەکەی بووەتە چقڵی چاوی موجەسیمەکان و ئێوەیش عەقیدەی ئەوان زیندو دەکەنەوە؟ خۆ ئێوە دەڵێن شێخی ئەشعەری لە کۆتا قۆناغیدا گەڕاوەتەوەو عەقیدەی بە گوتەی خۆتان سەلەفی هەڵبژاردووە؟

پاشان چ متمانەو بەڵگەیەکی مەلموسی یەکلاکەرەوە هەیە کە کتێبی (الابانە)کەی، دەستکاری نەکرابێت لە لایەن نەیارانیەوە؟ کە هەموو ئەتباعی شەیتان تا ئەمڕۆیش نەیارینی؟

چونکە جیاوازییەکی زۆر هەیە لە زۆرێک لە نوسخەکانی ئەو کتێبەدا، تەنانەت لە چاپی کۆن و تازەیشدا جیاوازی هەیە وەک زۆرێک لە توێژەرە پسپۆڕەکان باسیان کردووەو دەکرێت بە بابەتێکی تایبەت پاشتر روونی بکەینەوە...

پاشان بۆ دەرخستنی حەقیقەتی ئەو بابەتانەو وەڵامی ئەو پرسیارە سەرەکیانەی سەرەوە کۆی بابەتەکە بەم چەند خاڵە رووندەکەینەوە وباللە تعالی التوفیق:

یەکەم:

بەڵێ ئەصڵ لە عەقیدەی ئەشعەریدا تەفویضه، واته (جملة وتفصيلا) دەم نەدان و خەوض نەکردن لە واتای آيات واحادیثی موتەشابیهاتی صفاتدا لەگەڵ رەددی ‌ظاهري واتاكانی له بەر تەنزیهی باری تەعالی.

پێشەوا ئەشعەریش لەسەر ئەم ئەساسەیش کتێبی (الٳبانة) ی داناوه، ئەوەیش عەقیدەی ئیمامی ئەحمەدەو کۆی جمهوری زانایانی سەلەفی ساڵح، نەک عەقیدەی ئیسبات کە دیوەکەی تری تەجسیم و تەشبیه کە ئێستا وەهابیە سەلەفیەکان بەردەوام بانگەوازی بۆ دەکەن.

دووەم:

لەکاتی پێویستدا ئەگەر فەلسەفییەک، زەندیقێک، موجەسیمەی موشەبیهەیەک گوتی: مانای زاهیری ئەو دەقانە ئسپاتی دەست و قاچ و ئەعزای بەشەری پێ دەکرێت کەواتە خوداش مەخلوقە !!

لەم کاتەدا خۆ ناکرێت پێ بڵێیت (اللە ورسولە اعلم) چونکا ئەو بڕوای نییە، بۆیە مەزهەبی ئەشعەری دروست وایە کە پێویستە تەئویل بکرێت بەو شێوەی کە گونجاوە لەگەڵ مەبدەئی تەنزیهدا و موناسیبیشە لەگەڵ ئەسالیبی زمانی عەرەبیدا کە مەجاز و حەقیقەت لەخۆ دەگرێت، و قورئانیش بەو زبانە هاتووە : { إِنَّاۤ أَنزَلۡنَـٰهُ قُرۡءَ ٰ⁠ نًا عَرَبِیࣰّا لَّعَلَّكُمۡ تَعۡقِلُونَ }[سُورَةُ يُوسُفَ: ٢].

وه لە زمانی عەرەبیشدا هەردوو مەجازی لوغەوی و عەقڵی هەیەو رەنگیشی داوەتەوە لە قورئان و سوننەتدا، چونکە دەیان ئایەت و فەرمودەمان هەیە ئەگەر لەسەر زاهیرەکەی بڕۆین و تەئویلی نەکەین کوفر دەردەچێت، ئینکاریکردنی حەقیقەتی بوونی مەجاز لە قورئاندا وەک ئینکاریکردنی رۆژە لە ناوەڕاستی ئاسماندا..وە زیاتر لە بیست زانای پێشینەی ئەهلی سوننەت لە سەر (مجاز القرآن) دانراو و لێکۆڵینەوەیان هەیە. وە بەندەیش ئەو حەقیقەتەم روونکردووەتەوە لە هەردوو کتێبی (احکام الاستعانة ومدلولاتها في الشریعة الاسلامية) و (القواعد الفقهية الكبری) دا دەتوانن بگەڕێنەوە سەریان.

سێیەم:

بینا لەسەر وجوبی مانەوەی ئەو تەنزیهەیش کە یەکێک لەدووڕێگاکەی بریتییە لە تەئویلی دروست، شێخی ئەشعەری زۆرێکی تری لە دانراوەکانی تری داناوەو پەشیمانیش نەبوەتەوە لێیان، بەبەڵگەی:

١- ئەصحاب و اتباعی خودی شێخی ئەشعەری لەسەر تەئویل ماونەتەوەو بە پێی پێویست لە سەرچاوەکانی تەفسیر و فەرمودەدا کردویانە و لەکاتی ئاساییشدا تەفویضیان كردووه، له نمونەی کتێبەکانی القاضي ابو بكر الباقلاني، الامام ابوبكر بن فورك، الامام ابوبكر الباقلاني، الامام ابو منصور البغدادي، الامام الاسفرايني، الخطيب البغدادي، ابو القاسم القشيري، الامام ابن دقيق العيد، امام الحرمين الجويني، حجة الاسلام الغزالي، فخر الدين الرازي، ابن حیان الاندلسی، الامام ابو عبدالله القرطبي، قطب الدين الرازي، الٲرموي، الشيرازي، ابوحفص النسفي، السمرقندي...هەتا دەگاتە: الحافظ ابن الصلاح ، الحافظ ابن كثير الدمشقي ، الحافظ محيي الدین النووي، الامام الرافعي، الحافظ العسقلاني، الحافظ السخاوي، الحافظ السيوطي،الامام الجرجاني، السعد التفتازاني، الامام الزركشي، المحدث المناوي، الامام العیني،الحافظ علي القاري...هتد.

٢- کوانێ عیبارەتێکی شێخی ئەشعەری کە بفەرموێت: من پەشیمانم له مەسلەکی تەئویل؟ یان بفەرموێت بە ئەتباعی: تەئویل مەکەن؟ وەک چۆن بە ئاشکرا لە سەر مینبەر وازی لە عەقیدەی ئیعتیزال هێناو لەکەسیش نەترسا؟

چوارەم:

هۆی پەشیمان نەبونەوەی شێخی ئەشعەریش لە مەسلەکی تەئویل بە مەرجی خۆی، بریتییە لەمەی خوارەوە :

چونکە تەئویل بۆ کاتی پێوست و زەرورەتەو تەفویضیش بۆ کاتی ئاسایی کە ئەصڵەو هەموو ئەشاعیرە باوەڕیان پێی هەیە..بۆیە پێشەوای ئوصوڵی ئیمام تاج الدین عبدالوهاب ابن السبکی لە کۆتایی (جمع الجوامع) یدا بەیانی هەردوو حاڵەت و بۆچونی ئەهلی سوننەتی کردووە کە مەبەست لێیان ئەشاعیرەن و دەفەرموێت (واختلف ائمَّتُنا ٲ نفوِّضُ، ٲم نؤوِّلُ ، منزِّهینَ) واته: جیاوازی پەیدابوو لە نێوان پێشەوایانماندا ، ئایا تەفویض بكەن یان تەئویل، لە کاتێکدا هەردوو لایان مەبەستیان تەنزیهی خودایە لە سیماتی حودوث، و لێچوون و شوبهاندنی بە دروستکراوەکانی"، کە ئەمە ئەصڵی عەقیدەی ئەهلی سوننەتەو موحکەمەو پێویستە وەک زانایان: الزرکشی لە (البرهان) دا و السیوطی له (الاتقان) دا دەفەرمون: هەموو موتەشابیهات بە ئایاتی سیفاتیشە واجبه بگەڕێنرێنەوە بۆ مانای موحکەمات، ئایەتی( لیس کمثله شيء )نیش ئەحکەمی موحکەماتە.

پێنجەم:

وەک دەرکەوت مەسلەکی ئەهلی سوننەت لە بەرانبەر واتای ئایاتی صیفاتدا تەنها دوو مەسلەکە:

۱- التفویض وهو الٲصل ، اي تفویض المعنی الی الله جملة وتفصيلا كما كان الصحابة لا يخوضون فیها فكانوا في كل شيء یقولون: الله ورسوله اعلم.

۲- التٲويل وهو فرع الٲصل، وذلك عند الضرورة في الرد علی المجسمة والمشبهة والزنادقة والفلاسفة، تٲويلا منضبطا يتلائم مع التنزیه ويتناسب مع اسالیب اللغة العربیة تلك اللغة الجامعة بین الحقیقة والمجاز والتي انزل الله القرآن بها.

شەشەم:

کەواتە دەرکەوت کە هیچ خیلافێک نییه لە نێوان ئەشاعیرەدا و هیچ تەناقوضێکیش نییە لە نێوان دوو مەسلەکی ئەشاعیرەدا و شێخی ئەشعەریش ئیقراری هەردووکیانی کردووە، بەڵام بۆ دوو حاڵەتی جیاواز.

جمهوری سەلەفی ساڵح لەسەر تەفویض رۆیشتوون، تیادا هەشبووە لەوانیش هەر تەئویلی کردووە، وەک مەدرەسەی ابن عباس( رضي الله عنهما)،كه لە صەحیحدا هاتووە کە پێغەمبەر نزای بۆ کردووە کە خوا لە ئەحکامی دین حاڵی بکات و فێری تەئویلیشی بکات..(اللهم فقِّههُ في الدین وعلِّمه التٲويل)، بۆیە نزاکەی وەرگیراو ابن عباس دەیفەرموو:" انا من یعلم تٲویلە"، بە ئاماژە بۆ وەستان لەسەر کۆتایی(والراسخون في العلم) له ئایەتەکەدا..

جمهوری خەلەفیش لە سەر تەئویل رۆیشتوون، هەیشبووە هەر لەسەر تەفویض رۆشتووە.

تەواوی کوتوبی ئەهلی سوننەیش بە تەفسیر و فەرمودەیشەوە پڕیەتر لە تەئویلاتی ئەهلی سوننەت، تەنانەت شەش کتێبەکەی سوننەتیش.

بە پێچەوانەیشەوە یەک ووشەی اثبات مان نییه بەو مانای سەلەفیەکان دەیکەن، نە لە پێغەمبەرەوە (صلی الله علیه وسلم) نە لە هاوەڵانیەوە..ڕەزای خوایان لێ بێت.

تەنها نەقڵێکی پێشەوا مالیک هەیە کە تابیعییە ئەویش حیکایەتەو ئەگەر راستیش بێت مانای (الاستواء معلوم)ئەوە نییە کە لە زیهنی موجەسیمەکاندایە ، بەڵکو مەبەستی ئەوەیە مەعلومە کە قورئاندا هاتووە، بەڵام لەبەر ئەوەی کە کەیفییەت مەجهولە چ بۆ خوا چ بۆ موتەشابیهات و سیفاتی خوا، بۆیە چونکە وشەکە لە قورئاندا هاتووە پێویستە بڕوات پێی هەبێت چونکە ئایەتە، بەڵام لەبیریشت نەچێت کە پرسیارکردن لێی بیدعەتە .

باشە ئەی ئەگەر ئەمە عیبارەتی ئیمامی مالیکەو سەلەفیەکان پێی رازین، کەی باسی ئیسباتی تیاکراوە ؟ ئەی بۆ بە گوێی ناکەن؟ ئەی بۆ شەو و ڕۆژ موتەشابیهاتی صیفات باس دەکەن بۆ مناڵ وپاڵ، مەگەر نەیفەرمووە پرسیار و قسەکردن لێی بیدعەتە؟ ئەی بۆ بە گوێی عیبارەتەکانی تری ناکەن دەربارەی (الجمع بین التصوف والشریعة) هەروەها تەوسولی بە پێغەمبەری خودا صلی الله علیه وسلم؟

حەوتەم:

له زانستی اعتقادی اهلی سوننەت شتێکمان نییە بە ناوی (اثبات)ی دەست و قاچ و وجهـ و دانیشتن و ..الخ، بە پێچەوانەوەی چ عەقیدەی طحاوي، چ نەسەفی چ ازن عساکر،چ غەزالی، چ بەیهەقی چ بەغدادی کە رؤوس ی ئەهلی سوننەتن هەمویان نەفی ئەو زەواهیرانەیان کردووە لە خوای تەعالا، چونکە خودا خۆیشی نفی کردووە لە سێ ئایەتدا ..

۱- { فَاطِرُ ٱلسَّمَـٰوَ ٰ⁠تِ وَٱلۡأَرۡضِۚ جَعَلَ لَكُم مِّنۡ أَنفُسِكُمۡ أَزۡوَ ٰ⁠جࣰا وَمِنَ ٱلۡأَنۡعَـٰمِ أَزۡوَ ٰ⁠جࣰا یَذۡرَؤُكُمۡ فِیهِۚ لَیۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَیۡءࣱۖ وَهُوَ ٱلسَّمِیعُ ٱلۡبَصِیرُ }[سُورَةُ الشُّورَىٰ: ١١]

۲-{ فَلَا تَضۡرِبُوا۟ لِلَّهِ ٱلۡأَمۡثَالَۚ إِنَّ ٱللَّهَ یَعۡلَمُ وَأَنتُمۡ لَا تَعۡلَمُونَ }[سُورَةُ النَّحۡلِ: ٧٤]

۳- { وَلَمۡ یَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ }[سُورَةُ الإِخۡلَاصِ: ٤].

ئەمەی سەلەفیەکان بڕیاری دەدەن بۆ خوا خەرقی ئیجماعی صەحابەو تابیعین و اتباعی ئەوانیشە کە دەبینین و دەبیستین لە نێوان (تفویض و تٲويل) دا بیدعەیەکی عەقائیدیان دامەزراندووە، بە نمونە دەڵێت: خوا دەستی هەیە بەڵام نازانین چۆنە!! یان دەڵێت: لەسەر عەرشەو دانیشتووەو..هتد، بەڵام شێوازەکەی نازانین !!

ئەمە نە تەفویضی سەلەفە، نە تەئویلی دروستی خەلەفیشە، بەڵکو عەینی تەجسیم و تەشبیهە.

چونکە کە تۆ گوتت خوا دەست و چاو و لاقو قاچی هەیە، والعیاذبالله ئیتر تا ئێوارە هاواربکەیت و بڵێیت بەو شێوازەی کە لایقە بە خودا، هیچ لە مەسئەلەی تەجسیم و تەشبیهەکە ناگۆڕێت، چونکە لە لای خەڵکی تەنها دەست و قاچی مرۆڤ یان هەر مەخلوقێکی تر دێت بە زیهندا !!

لەکاتێکدا مەعلومەو پێویستە عەقیدەمان وابێت کە خوا لە هیچ شتێک ناچێت و هیچ شتێکیش لەو ناچێت، کەواتە هەر ئاماژەیەک بە خیلافی ئەم تەنزیهە نەک کوفرە بەڵکو شیرکی گەورەیشە کە بەداخەوە خەڵکێکی غولات و دەرچوو لە پەیڕەوی ئیمامی ئەحمەد لە کۆندا تێیکەوتن و پێشەوای حەنبەلیەکانی سەردەمی خۆی الحافظ ابو الفرج ابن الجوزي (ت 597 هـ)، وەڵامی توندی دانەوەو کتێبێکی لەسەر نوسین بە ناوی«الباز الأشهب المنقض على مخالفي المذهب» وسماه الذهبي بعنوان: «كف التشبيه بأكف أهل التنزيه» في سير أعلام النبلاء.

هەروەها عەینی ئەو غولاتی بەناو حەنبەلیانەو موجەسیمە حەقیقیانە لەم سەردەمەیشدا وەهابیەکان لەژێر ناوی سەلەفی دا هەمان عەقیدەی موجەسیمەکان بڵاو دەکەنەوەو کەوتونەتە شیرکی گەورەوە .

چونکە خوا دەشوبهێنن بە پەل و پۆی دروستکراوەکانی بە خەیاڵی چەوتیان پەیکەری خوایەکیان لە سەر عەرش داتاشیوەو دەیپەرستن وەک پێشەوا فخر الدین ی رازی دەفەرموێت.

خۆڵاسەی کەلام:

١- مەزهەبی ئەهلی سوننەت یان تەفویضە یان تەئویلی دروست (منضبط). بەڵام رێچکەی (اثبات) بیدعەیەو کوفرەو سەر دەکێشێت بۆ شیرکی گەورە.

٢- پێشەوا ابو الحسن تەنها دوو قۆناغی هەبووە لە ژیانی خۆیدا نەک سێ قۆناغ.

١- قۆناغی اعتزال، کە بە ئاشکراو لەسەر مینبەر تەو بەی لێ کرد.

٢- پاشان قۆناغی دیفاع لە اعتیقادی ئەهلی سوننەت لە هەموو ئەبوابی (الهیات و نبوات و سمعیات) دا بە بەڵگەی نەقڵی و عەقڵی.

لە رووی ئایاتی متشابهاتی صیفاتیش ئەصڵ تیایدا تەفویضه و له کاتی پێویستیشدا تەئویلە، بەو مەرجەی کە لەگەڵ مەبدەئی تەنزیهدا یەک بگرێتەوە..

قۆناغی سێیەم کە بانگەشەی بۆ دەکرێت هیچ ئەصڵ و ئەساسێکی زانستی و مێژوویی نییە..تەنها لە سەرچاوە لێڵەکانی تەیمییەو وەهابیەکاندا بوونی هەیەو خەیاڵپڵاوی پێوە دەکەن..

وصلی الله علی سيدنا محمد وعلی آله وصحبه وسلم، والحمدلله رب العالمين

====

دکتۆر حەسەن خالید موستەفا موفتی

پرۆفیسۆر لە زانکۆی صەڵاحەددین، هەولێر، کوردستانی باشوور

-----

ئەنقەرە/ ٣١-٧-٢٠٢٣