بەدرێژایی مێژووی ئیسلام و ژیان و سەرگوزشتەی پێغەمبەران (سەلامی خوایان لەسەر بێت) پارێزگاریكردن لە نیشتمان وەك ئەركێكی پیرۆز سەیر كراوە و لەو ناوەشدا هەڵوێستی گەورە تۆمار كراون و، وەك بەشێكی دانەبڕاو لە هەست و سۆزە ئیمانییەكە حیسابی بۆ كراوە، تەنانەت موسڵمانانی پێشوو لەو پێناوە قبوڵی ئازارو مەینەتی و مردن و تەنانەت شەهیدبوونیشیان كردووە، لەبەر ئەوەی بۆیان دەركەوتووە، كە سەلامەتی و ئەمنییەت و سەربەرزی (نیشتمان) شكۆو سەربەرزی دینداری و ئیمان و موسڵمانێتیە، چونكە دین و نیشتمان وەك رۆح و جەستە وان، بەو پێیەش دین بێ بوونی نیشتمان وەك رۆحی بێ جەستەیە، نیشتمانی بێ ئایینیش وەك جەستەی بێگیان وایە.

خۆشەویستی گەل و بوونی هەستی نەتەوەیی و گیانی نەتەوەپەروەری لەئایینی پیرۆزی ئیسلامدا شتێكی فەرمان پێكراو و شەرعییە و، مرۆڤ هان دەدا بۆ ئەو تێكۆشانە و لەپێناو ئەو ئامانجە، هەروەها خۆشەویستیی نیشتمان بەشێكی هەرە دیاری نێو سوننەت و ژیانی پێغەمبەر(دروودی خوای لەسەر بێت) بووە، هانی مرۆڤیش ئەدات نیشتمان و وڵات و خاكی خۆی خۆش بوێ، كەواتە پارێزگاریكرن و پاراستنی ئەمن و ئاسایشی نەتەوەیی و نیشتمانی ئەركێكی ئایینییە.

یەكێ لە بنەما گرنگ و گشتگیرەكانی ئیسلام بریتییە لە هەبوونی هەست و هەڵوێستی پارێزگاری و پاراستنی تایبەتمەندیەكانی ژیان و مرۆڤ، لەبەر ئەوە لێهاتوویی و جورئەت و تەنانەت سەرنانەوەش لەپێناو كیان و ژیان و سەلامەتی ماڵ و حاڵ بەرز نرخاندووە، بۆیە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) زۆر جوان ئەوەمان بۆ روون دەكاتەوە، كە مەسەلەی پارێزگاری كردن لە نەتەوە و ئایین و ژیان و سامان و خانەوادە، ئەركێكی ئیمانییە و تیا چوونیش لەو پێناوە پلەی شەهادەت و سەربەرزی دەبەخشێتە مرۆڤ و پاداشتی بەخێریشی دەدرێتەوە، هەروەكو دەفەرموێ: (من قُتِڵ دُونَ مَالِهِ فَهُۆ شَهِیدٌ ۆمَنْ قُتِڵ دُونَ دِینِهِ فَهُۆ شَهِیدٌ ۆمَنْ قُتِڵ دُونَ دَمِهِ فَهُۆ شَهِیدٌ ۆمَنْ قُتِڵ دُونَ أَهْلِهِ فَهُۆ شَهِیدٌ)1 ، واتە: هەر كەس لە پێناو ماڵ و سامان و دین و خوێن و خاو و خێزانی بكوژرێ ئەوە شەهیدە.

یاخود دەفەرموێ: (خَیْرُكُمْ الْمُدَافِعُ عن عَشِیرَتِهِ ما لم ێأْپَمْ)2، واتە: باشترینتان ئەو كەسەیە بەرگری و پارێزگاری لە نەتەوەكەی بكات مادام لەسەر گوناه نییە.

لە فەرموودەیەكی تر هاتووە: (عن أنس بن مالك قال جا‌و رجل إلی النبی (ص) فقال یا رسول الله أمِن العَصبِیه‌ِ أَن یُعینَ الرَّجلُ قَومَه عَلی الحقِّ؟ قال: لا)3 ، واتە: ئەنەسی كوڕی مالك بۆمان دەگێڕێتەوە، پیاوێك هاتە لای پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر بێت) و پرسیاری لێ كرد، وتی: ئەی پێغەمبەری خوا ئەگەر یەكێك لەسەر هەق هاوكاری گەل و نەتەوەكەی بكات، دەمارگیرییە؟ ئەویش فەرمووی: نەخێر، واتە هاوكاری كردنی نەتەوەی خۆت لەچوارچێوەی شەرعدا شتێكی رەواو لەجێیە و تاوان نییە، چونكە باشترین كەس كەسێكە پارێزگاری لە نەتەوەی خۆی بكات، بەو مەرجەی تاوانباری تیا نەبێت و بە ئەندازەی پێویست و رەوایەتی بێت.

هەستی پارێزگاری و داكۆكی كردن لە مافی نەتەوەیی لە دیدی پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر بێت) هەستێكی زیندووە بووە، بە ئەندازەی ئەوەی حەزی كردووە مرۆڤ لەژێر ئاڵای نەتەوەكەی بجەنگێت، هەروەكو لەو فەرموودەیە هاتووە: (عن عَمَّارٍ أَنَّ النبی صلی اللَّهُ علیه وسلم كان ێسْتَحِبُّ لِلرَّجُلِ أَنْ یُقَاتِڵ تَحْتَ رَاێه‌ِ قَوْمِهِ)4، واتە: لە عەممارەوە گێڕدراوەتەوە، كە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) حەزو ئارەزووی لەوە بووە هەر كەسە لە ژێر ئاڵای هۆزو نەتەوەكەی خۆیدا بجەنگێت.

ئەمە وێڕای ئەوەی ئاماژەیە بە بوونی هەستی نەتەوەیی خۆڕسك، لەهەمان كات هێمایە بەوەی مرۆڤ بەو هۆیەوە ئامادە نییە ئاڵای نەتەوەكەی بنەوێت و شكست بخوات، چونكە وەستان و جەنگانی هەر كەسێك لە ژێر ئاڵای نەتەوەكەی، نەك هەر كارێكی چاكە، بەڵكو لەلایەن پێغەمبەرەوە (دروودی خوای لەسەر بێت) كارێكی باش و فەرمان پێكراویشە.

بەپێی دەرهاوێشتە بنچینەییەكانی ئەو فەرموودانەی سەرەوە، وەك چۆن پاراستن و پارێزگاری لە سامان و شەڕەف و دین و ژینی مرۆڤ ئەركێكی پێویستە، ئەوە بەهەمان شێوە كاتێ كۆمەڵگە و كیان و نیشتمانیش دەكەوێتە مەترسیەوە پارێزگاری كردنی پێویستە و ئۆباڵی پاراستنی دەكەوێتە ئەستۆی تاكەكانەوە، چونكە ئەگەر ئاسایشی نەتەوەیی و نیشتمانی تێك چوو، ئەوە سەرجەم بەژەوەندیە تایبەتی و گشتیەكانیش دەكەونە بەر هەڕەشە و مەترسیەوە، هەر كات دەستێكی دەرەكی هێڕشی هێنایە سەر نیشتمان و ئەمنی قەومی خستە ئاڵۆزیەوە، واجبە مرۆڤ دیفاع بكات و دەبێ ئەو دیفاع كردنەش وەك بەشێك لە دینداری سەیر بكات.

بە پێچەوانەوە ئەگەر مرۆڤ بەو ئەركە هەڵنەستێ و هەستی بەرپرسیارێتی بەرامبەر خاك و خەڵكی تێدا زیندوو نەبێ، ئەوە لە لایەنی دینداریەوە گوناهبار دەبێ و بە ئەندازەی كەمتەرخەمی لەهەمبەر ئەو پرسە لێپێچینەوەی لەگەڵ دەكرێت، لە رووی دونیایی و هەڵوێستی نیشتمانیشەوە رووبەڕووی جۆرێك لە شەرمەزاری و ریسوایی دەبێتەوە.

لەو بوارەوە شێخ محمدی خاڵ زۆر جوان ئەو پرسەی تاوتوێ كردووە و هەست و نەستی نەتەوەیی و نیشتمانییانەی خۆی دەربڕیوە، لەگەڵ ئەوەش تامەزرۆیە خەڵك لەسەر ئەو بنەمایە خۆی رابێنێ و هەستی پارێزگاری نیشتمان لەخۆیدا بەرجەستە بكا و دەڵێ5: هەر كەسێك كوڕی باوكی خۆی بێ، بەدڵ و بە گیان نیشتمانی خۆی خۆش ئەوێ، وە هەمیشە هەوڵ ئەدا بۆ زیندووبوونەوەو سەركەوتن و بەرز بوونەوە، وە نایەڵێ دوژمن دەستی بۆ درێژ كا و زیانی پێ بگەیەنێ، كەوابوو پێویستە بۆ هێشتنەوەی ژیان و گیان و بۆ پاسی نام و نیشان، خۆشەویستی نیشتمان وە بەسەر و ماڵ درێغ و كۆتاهی نەكردن لە رێی نیشتمانا، چونكە هەر وابووە هەر گەلێ لە رێی نیشتمانیا درێغ و كۆتایی كرد بێ، ریسوا و رەزیل و زەبوون و دیل بووە.

لەوەش زیاتر شێخی خاڵ چەند وێنایەك دەخاتە بەر هزری مرۆڤ، سەبارەت بە پێویستی هەستی نیشتمان پەروەری و پارێزگاری كردنی، ئەو دەڵێ: مەل بە مەلیی خۆیەوە بە دەنووك جەنگ ئەكا لەسەر هێلانەكەی، وە تا بتوانێ نایەڵێ كەس دەستی بۆ درێژ كات و زیانی پێ بگەیەنێ، هەنگ بە چزووەكەی پاسی نیشتمانی خۆی ئەكات، وە هەر كەسێك دەست ببات بۆ كەلووی شانێكی پێوەی ئەدات، لەگەڵ ئەمیشە كە بەو پێوەدانە هەنگەكە خۆی ئەمرێ، كەوابوو هەنگەكان بۆ پاسی نیشتمانی خۆیانن. لان كە بێشە و نیشتمانی شێرە ئەگەر كەسێك نزیكی بكەوێتەوە شێرەكە ئەیشكێنێتەوە، هەر بەم رەنگە هەموو گیانلەبەرێك وایە! كەوا بوو ئادەمی ئەبێ زۆرتر خۆشەویستی بۆ نیشتمان ببێ، چونكە لە هەموو گیانلەبەرێك ژیرترو بەبیرترو زاناتر و داناترە.

مەسەلەی خۆپارێزی و پارێزگاری لەخۆكردنی نێو گیانەوەران، بۆتە جێی باس و لێ وردبوونەوەی زۆرێك لە زانایان، چونكە ئەوە بە فاكتەرێكی پاڵپشت و گرنگ دادەنێن بۆ دروست بوونی هەستی پارێزگاری نیشتمان لەهزو بیری مرۆڤەوە.

هەستی پارێزگاری لەخۆ لەنێو گیانەوەرانیش زۆر بە زەقی دیارەو رەنگدانەوەی بەسەر رێژەیەكی بەرچاو لە گیانداران هەیە، كە لە كاتی بەگژیەكداچوون و هێڕشی بەرامبەر! یان گیانەوەرێكی دڕندە و نامۆ، زۆر بە روونی دەردەكەوێت، ئەمەش كارزانی و حیكمەتی خوای پەروەردگاری تێدایە، ئەگەر ئەم گیانی رەگەزویستی خۆڕسكە نەبوایە، بێچوەكان لەلایەن هاوڕەگەزەكانیان و لەلایەن داكەكانیان ناپارێزران و، لە ماوەیێكی زۆر كەم زۆرێكی زۆر لە زۆرینەی رەگەزەكانی گیانلەبەرانیش لە نێو دەچوون!6

كەواتە بە كورتیەكەی لە ئیسلامدا پارێزگاری كردن ئەركێكی هەمیشەیی و دانەبڕاوە لەسەر شانی تاكە، و كارێكی فەرمان پێكراوە و، پێویستە مرۆڤی موسڵمان درێغی نەكا و لەو پێناوە جوهد و رەنجی زۆر بكێشێت، چونكە سەربەرزی نیشتمان و پارێزراوی نەتەوە و نەكەوتنە مەترسی دۆخی ئەمنی هەر وڵاتێك، گەورەترین نیعمەتی خوایە و بگرە شكۆمەندترین شەڕەفیشە بۆ مرۆڤ و جوانترین تاجیشە كە مرۆڤ شانازی پێوە بكات.

1. سنن الترمژی: ب/4 ل/30

2. سنن أبی داود: ب/4 ل/331

3. سنن البیهقی الكبری: ب/10 ل/234

4. المستدرك علی الصحیحین: ب/2 ل/116

5. ناڵەی دەروون: ل/53

6. نوێسازی: ژ/6 ل/ 23